Ўзбекистон.Қандай қилиб иқтисодий, сиёсий эркинликларга эришиш керак?! (2019).

Мен олдинги мақолам ва видеоларимда Ўзбекистоннинг иқтисоди ўта қолоқлигини ва бу қолоқликдан чиқиб кетиш учун мамлакатда коррупция даражасини кескин камайтириш зарурлигига тўхталиб ўтган эдим.

Коррупция даражасини кескин камайтириш учун иқтисодий эркинлик кўрсаткичини ва сиёсий эркинлик кўрсаткичини кескин ошириш лозим.

Чилида Августо Пиночет (1974-1990), Қирғизистонда Асқар Акаев (1992-2005), Гуржистонда Михаел Саакашвили (2003-2013) иқтисодий ва сиёсий эркинлик кўрсаткичларини кескин оширишга эришгандилар. Қозоғистонда Нурсултон Назарбоев иқтисодий эркинлик кўрсаткичини кескин яхшилашга эришди.

Айниқса Михаел Саакашвили ва Сингапурни 1959-1990 йилларда бошқарган Ли Куан Юларнинг коррупцияга қарши курашиб эришган муваффақиятлари таҳсинга сазовордир.

Лекин, афсуски президент Шавкат Мирзиёев Ўзбекистонда иқтисодий ва сиёсий эркинлик кўрсаткичларини кескин ошириш ва натижада коррупция даражасини кескин камайтиришга эришиш учун айтарли тузук ислоҳотларни амалга оширмаябди.

Ўзбекистондаги 5 та қўғирчоқ партиялар ўз ўзидан бу йўналишдаги ишларга нолойиқ. Мухолифатдаги Бирлик халқ ҳаракати партияси, Эрк демократик партияси ва Бирдамлик халқ демократик партияси эса сиёсий кучга эга эмас.

Унда нима қилиш керак?

Иқтисодий ва сиёсий эркинлик кўрсаткичларини ошириш йўлида жаҳонда жуда улкан тажриба тўпланган. Ўзбекистонликлар бу тажрибани ўрганиб мамлакатда қўллашлари лозим бўлади.

Америкалик сиёсатшунослик бўйича олим (political science), фуқаровий қаршилик ва зўравонликсиз кураш бўйича йирик мутахассис Жин Шарп (Gene Sharp) инсониятнинг эркинлик учун кураш йўлидаги тажрибасини ўрганиб ўзининг машҳур “Диктатурадан- демократияга” (From dictatiship to democracy) номли ажойиб асар ёзган. Бу асарда зўравонликсиз курашнинг 198 усули баён қилинган. [1,2].

Бирдамлик ҳаракатининг асосчиси ва раҳбари Баҳодир Чориев Жин Шарп билан учрашган, унинг розилиги билан асарни ўзбекчага ўгиришни молиялаштирган. 2004-2014 йилларда Баҳодир Чориев Бирдамлик халқ ҳаракатининг етакчиси эди, ҳозирги кунда Баҳодирхон Туркистон Бирдамлик халқ демократик ҳаракати партиясининг доҳийси.[3,4].

Энди Жин Шарпнинг зўравонликсиз курашнинг 198 усулини баён қилишга ўтаман. 198 усулнинг ҳаммасига тўхтаб ўтишнинг имкони ҳам йўқ, бунга зарурат ҳам йўқ. Тўла ўрганишни хоҳлаганлар Жин Шарпнинг “Диктатурадан-демократияга” номли асарини Google орқали топиб ўрганишлари мумкин. [1].

Зўравонликсиз норозилик ва ишонтириш усуллари.

1.Оммавий чиқишлар;

2.Норозилик ёки қўллаб-қувватлаш хатлари.

…

10.Газета ва журналлар;

11.Магнитофон ёзувлари, пластинкалар, радио, ТВ, интернет (интернетни мен қўшдим).

…

31.Айрим шахсларни “изма-из таъқиб қилиш”;

32.Расмий шахслар устидан кулиш.

…

48.Норозилик митинглари;

49.Маскировкаланган норозилик митинглари;

50.Семинарлар.

…

61.Ижтимоий воқеалар бойкоти;

62.Талабаларнинг иш ташлашлари.

…

76.Умуммиллий истеъмолчилик бойкоти;

77.Халқаро истеъмолчилик бойкоти;

78.Ишчилар бойкоти.

…

88.Қарз ёки фоизларни тўлашни рад этиш;

89.Жамғармалар ва кредитларга нисбатан талабчанлигини ошириш.

…

97.Норозилик юзасидан иш ташлаш;

98.Тез тарқаш (“яшин тезлигида иш ташлаш”).

…

101.Мажбурий меҳнатдан бўйин товлаш;

102.Маҳбусларнинг норозилик чиқишлари.

…

107.Бирдамлик учун иш ташлашлар.

…

122.Қаршилик кўрсатишга чорловчи адабиёт ва маърузалар.

…

128.Хукумат томонидан қўллаб-қувватланадиган ташкилотларнинг бойкоти.

…

138.Ўтирган ҳолда иш ташлаш.

…

159.Очлик эълон қилиш.

…

164.Транспортдан тушмаслик.

…

176. Йўлларни тўсиб қўйиш.

…

194.Маҳфий агентларни фош қилиш.

…

198.Икки марта суверенитетга эришиш ва параллель хукуматни ташкил этиш.

Ўзбекистонда пикетлар ўтказиш, митинглар, айрим ташкилотларда, корхоналарда иш ташлаш, очлик эълон қилиш, шикоятлар ёзиш, интервьюлар бериш каби норозилик билдиришнинг зўравонликсиз усуллари кенг тарқалган, катта тажриба тўпланган. [5,6,7,8].

Лекин, Ўзбекистондаги энг катта камчилик мустақил касаба уюшмаларининг, аҳолининг айрим гуруҳларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи мустақил ташкилотларнинг йўқлигидир. Масалан фермерларнинг ҳуқуқларини, хотин-қизларнинг ҳуқуқини, ёшларнинг ҳуқуқини, талабаларнинг ҳуқуқини, ногиронларнинг ҳуқуқини, ҳайвонларнинг ҳуқуқини, экологияни ҳимоя қилиш ва ҳоказо ҳуқуқларни ҳимоя қилувчи мустақил ташкилотларнинг йўқлигидир.

Мустақил ташкилотлар сифатида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар ва Бирлик Халқ Ҳаракати партияси, Эрк Демократик партияси, Ўзбекистон Халқ Ҳаракати, Бирдамлик Халқ Демократик партияси каби ташкилотлар фаолият юритяпти, лекин бу ташкилотлар оммавий норозилик намойишларини, бойкотларни, иш ташлашларни ва оммавий фуқаровий бўйсунмаслик каби акцияларни ўтказиш салоҳиятига эга эмас.

Ўзбекистон ватандошларининг энг катта камчилиги давлатдан мустақил инсон ҳуқуқи ташкилотлари, касаба уюшмалари, партиялар, ҳаракатлар тузишга интилишнинг ўта сустлиги ва мустақил ташкилотларга аъзо бўлишга интилишнинг йўқлигидир.

Диктатор ва авторитар режимлар фуқароларнинг иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлари, эркинликларини чеклаб зўравонлик, пропаганда билан мамлакатни бошқариб коррупцион схемалар орқали бойлик орттирадилар.

Фуқаролар диктаторга қарши оммавий норозиликлар уюштиришганда диктаторлар ҳокимиятдан айрилмаслик учун ўзларини турлича тутади.

Масалан, Николае Чаушеску Nicolae Ceaușescu ) Руминияда (1989) ва Муаммар Каддафи Ливияда (2011) оммавий норозиликларни бостириш учун намойишчиларни ўққа тутишга буйруқ беради. Иккала диктатор ҳам норозилар томонидан ўлдирилади.

Қирғизистон президенти Қурманбек Бакиев (2010)ва Украина президенти Виктор Янукович(2014) намойишчиларни ўққа тутишга буйруқ беради. Юзлаб намойишчилар ўлдирилади.

Иккиси ҳам мамлакатни ташлаб қочишга мажбур бўлади.

Қирғизистон президенти Асқар Акаев (2005) эса намойишчиларни ўққа тутмасликка буйруқ беради. У ўзининг президентлик амалини бир намойишчининг ҳаётидан устун қўймайди. Қойил, Асқар Акаев!

Бироқ, 1989 йилдаги оммавий норозилик намойишларида Хитой коммунистик партияси раҳбарлари намойишчиларни шафқатсиз танклар ва ўққа тутишлар билан бостирадилар.

Марҳум диктатор Ислом Каримов ҳам 1992 йилда талабаларнинг оммавий норозилик намойишини шафқатсиз бостиради. Икки талаба ўлдирилади.

2005-йилнинг 13-майида диктатор Андижон шаҳрида 10 минглаб норозилик намойишига чиққан намойишчиларни аёвсиз ўққа тутишга буйруқ беради. 1000 лаб намойишчилар ўлдирилади.

Марҳум диктатор Ислом Каримов давридаги, 1989-2016 йиллардаги норозилик акциялари бўйича мен ёзган [5,6,7,8] мақолалардан кўпроқ маълумотлар олишингиз мумкин.

Марҳум диктатор Ислом Каримовнинг қизлари Гулнора Каримова ва Лола Каримова-Тиллаевалар коррупция йўли билан Ўзбекистоннинг миллиардлаб АҚШ долларида пулларини ўмариб чет элларга олиб чиқиб кетишган.

Тожикистон, Ироқ ва Сурия каби мамлакатларда эса оммавий норозилик намойишчиларини ўққа тутиш ва бунинг оқибатида намойишчиларнинг ҳам қўлларига қурол олиши 10-100 минглаб инсонларнинг ўлимига, мамлакатнинг хонавайрон бўлишига олиб келди.

Ўз ўзидан шундай савол туғилади. Президент Шавкат Мирзиёев оммавий норозилик намойишларига қандай мунособатда бўлади?

Мақоланинг охирида:

«Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48).

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43).

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [9,10].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган”лигини эслатиб қўймоқчиман. [11].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

8– март, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Джин Шарп.ДИКТАТУРАДАН ДЕМОКРАТИЯГА. Озод қилишнинг концептуал асослари.( https://www.aeinstein.org/wp-content/uploads/2014/07/FDTD-Uzbek1.pdf ). 58-бет.

2. Жин Шарп. Диктатурадан демократияга.(http://muxlis.at.ua/kitoblar/Huquq/d.pdf).

3. Баҳодирхон Туркистон-ўзбек мухолифатининг ёш доҳийси! Ўзбекистон ватандошлари доҳийларнинг орқасидан подадек эргашиб юришни бас қилишлари керак. 16.11.2018. ( http://uz.hrsu.org/archives/9300 ).

4. Баҳодирхон Туркистон-ўзбек мухолифатининг ёш доҳийси! Ўзбекистон ватандошлари доҳийларнинг орқасидан подадек эргашиб юришни бас қилишлари керак. Видео. 17.11.2018. ( http://uz.hrsu.org/archives/9305 ).

5. Абдужалил Бойматов.10-ДОКЛАД О СВОБОДЕ СОБРАНИЙ В УЗБЕКИСТАНЕ.

( https://huquqbon3.wordpress.com/2010/11/11/10-%D0%B4%D0%BE%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4-%D0%BE-%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B5-%D1%81%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B2-%D1%83%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82/ ).

6. А.Бойматов: Ненасильственное сопротивление репрессивной политике правительства Узбекистана.15.04.2014. (http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1082010240).

8. Абдужалил Бойматов: Ўзбекларнинг оммавий норозилик чиқишлари нега кўпаймоқда?! 15.03.2016. ( http://uz.hrsu.org/archives/7728 ).

9. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

10. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

11.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).