Жаҳонгир Маматов׃ “ИАК”

 

15. 7-СЕССИЯ: ДЕМОКРАТИЯНИНГ СЎНГИ КУНИ

1991 йил 30 Сентябр… Мустақил Ўзбекистон тарихининг фавқуллодда муҳим куни. Шу куни Ўзбекистон демократия ва зулмни танлаш чорраҳасида эди. Демократияни танлаши учун бир одим қолганди. Аммо яккаҳокимликни, қонунсизликни, мамлакат Конституциясини тан олмасликни, бир сўз билан айтганда зулм йўлини танлади. Нега?

1991 йилнинг 30 Сентябрида иш бошлаган Ўзбекистон Олий Кенгашининг ўн биринчи чақириқ 7-сессияси ҳақида гап очилганда ана шу “Нега?” деган савол ўртага тушади. Ўзбекистон ҳукумати бу сессиянинг барча ёзувларини йўқотиб юборган ва тарих саҳифаларида ҳам бу борада бирор из қолдирмаган. Лекин тарих ҳукуматларга боғланиб қолган эмас.

7-сессиянинг муҳим бир қисми туширилган видеотасмани бизга тақдим этган киши “Ўшанда телевизорни кўриб ўтириб, воқеалар қизий бошлагандан кейин ёзиб олдим, аммо маълум бир жойга келганда узиб қўйишди” деди. Видеотасмада 7-сессиянинг кун тартибини муҳокама қилиш жараёнида қизғин чиқишларнинг бир соатдан кўп, яъни мутлақо муҳим бўлган қисми акс этган. “Америка Овози” радиосида ишлаганимда бу видеотасмани магнит лентасига кўчириб  2003 йилнинг Август ойида махсус радио дастури орқали  эшиттиргандим. Кейин доимийга интернетга ҳам жойлаб қўйдим. Бу ҳужжат 7-сессияга орқаваротдан берилган уч хил баҳонинг нақадар ёлғон, чиркин манфаатлар йўлидаги уйдирма эканлигини ўртага қўйди. Аввало ҳақиқатга назар ташлайлик-да кейин берилган баҳоларга.

Хуллас, бу мириқиб томоша қилинадиган ва ўзига хос тарихий филмни эслатадиган видео ёзув Ўзбекистон Олий кенгаши Қонунчилик қўмитасида ишлаган, Олий Кенгашдаги демократик депутатларнинг “Ташаббус” гуруҳи фаоли, самарқандлик депутат Тошпўлат Жўраевнинг (Эътибор беринг самарқандлик, тошкентлик эмас-Ж.М.) сўзлари билан бошланади.

ЖЎРАЕВ: Ҳақиқатдан ҳам халқимиз қўйдай қилиб тарбиялаб қўйилди. Бу одамга алам қилиб кетар экан, шу қўйдай халқнинг фарзанди бўлганинг. Мен “Ташаббус” гуруҳи номидан Ўзбекистон Конституциясининг 48-моддасига биноан қуйидаги таклифни киритаман. 48-моддада шундай дейилади: “Халқнинг манфаатларига мувофиқ ва социалистик тузумни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон ССР гражданларига сўз, матбуот, йиғилишлар, митинглар, кўчаларда намойишлар қилиб юриш эркинлиги кафолатланади.Ўз сиёсий эркинликларини амалга ошириш, меҳнаткашларга ва уларнинг ташкилотларига жамоат бинолари, кўчалар ва майдонларни бериб қўйиш, ахборотни кенг тарқатиш, матбуот ва телевидениедан кенг фойдаланиш имконияталарини бериб қўйиш билан таъминланади”.

Биз бўлсак Конституцияга тескари иш қилиб ўтирибмиз. Бутун ҳуқуқларни Раёсатга бердик. Раёсат мана шу митингларни таъқиқлаш масаласини қўйди ва биз уни тасдиқлаб юбордик. Энди матбуот анжуманларида савол беришганда биз айбдор бўлиб ўтирибмиз. Мен мана шу масала кун тартибига қўйилишини, яъни “Ўзбекистонда митингларни таъқиқилаш” қарорини бекор қилиш масаласи кун тартибига киритилишини талаб қиламан.

Иккинчиси, республикамизда қонунлар бажарилмаяпти. Мана мен қонунчилик комитетида ишлаяман. Лекин бу комитет номидан гапирмаяпман. Айримлар чиқиб мени танқид қиладиган бўлса, шуни ҳисобга олсин, инсон ҳуқуқлари ҳар қадамда поймол қилиняпти бизда. Кичкина бир ҳақиқатни топиш учун кишилар минг деворга бош урмоқдалар. Ҳақиқатни топишни истаб келган одамлар олдида улар ишониб келган одамлар ҳам қийин вазиятга тушмоқдалар. Дардини айта олмагани учун ҳам одамлар ўзлари ҳукм чиқармоқдалар. Русчасига “самосуд” дейди. Ўзбекчаси нима эканлигини билмайман. Мана шундан кейин ўзларига ўт қўймоқдалар, ўзларини осмоқдалар, ёки бировни отаяптилар, дўппослаяптилар, мана шу қусурлар кўплигидан ҳам энди хулоса қилаверсак бўлади.

Ишим юзасидан республиканинг кўзга кўринган ҳуқуқшунослари билан гаплашиб тураман.Уларнинг ва ўз хулосам асосида шуни айтаманки, ҳатто депутат Шовруқ Рўзимуродовга ҳам ноҳақлик бўлди.У жиноят қилган эмас, унинг айби раҳбарларни ҳақорат қилишда. Бу айбнинг жазоси жарима беришга тўғри келади. Мен бир ўзимнинг номимдан эмас, балки депутатларнинг “Ташаббус” гуруҳи номидан таклиф қиламанки, Рўзимуродовни шу ерга олиб келишсин ва айби бўйнига шу ерда муҳокамада қўйилсин, деган масалани киритишни таклиф қиламан. Мен айтган масалаларни кун тартибига киритишни овозга қўйишингизни сўрайман.(Залда “Тўғри” деган ҳайқириқлар ва қарсаклар)…

ИЗOҲ: (Бу ердаги изоҳлар каминага оид-Ж.М.) Мажлисга илгари КПСС Марказий комитетида ишлаган ва 1989 йилдаги Фарғона воқеаларида вилоят партия қўмитасининг иккинчи котиби бўлган, шу воқеaларда қўли қонга ботиб, тили қисиқ бўлиб қолгандан кейин Каримовнинг ташаббуси билан Тошкентга ишга келтирилган, мақтай-мақтай Олий Кенгашга раис этиб қўйилган Шавкат Йўлдошев раҳбарлик қилмоқда эди.

ЙЎЛДОШЕВ: Ўртоқлар яна кимда қандай таклифлар бор…

ЗАЛДАН: Олдин айтилган масалани овозга қўйинг!

ИЗOҲ: Демократик қоидаларга кўра депутатлар киритган ҳар бир таклиф овозга қўйиш йўли билан ё қабул қилиниши ёки рад этилиши керак. Қабул қилинган тақдирда ана ундан кейин муҳокамага қўйилади. Ўша пайтда бу тажриба Михаил Горбачев бошчилигида, жумладан Шавкат Йўлдошев ҳам аъзоси бўлган СССР Олий кенгашида одатга кирганди. Аммо Москвадаги демократик сессияларда қатнашгани билан Шавкат Йўлдошев ўз қонига сингган тобелик, қўрқув ва қулликнинг асоратидан чиқа олмагани учун ўнг тарафида ўтирган Ислом Каримовнинг имоси билан нима бўлса ҳам таклифларни бекор қилишга уринарди. Залдан “таклиф овозга қўйилсин” дея ҳар қанча ҳайқириқлар келмасин, унинг тайинсиз жавоби тайин эди:

ЙЎЛДОШЕВ: Ҳозир, ҳозир аввал ҳаммасини бир кўриб чиқайлик, кейин овозга қўямиз.

ЗАЛДАН: Нега овозга қўймайсиз?

ЙЎЛДОШЕВ: Нимани… Учта таклиф бўлди. Митинглар, Инсон ҳуқуқлари ва Рўзимуродов тўғрисида. Энди Рўзимуродов тўғрисида прокурорнинг бир ахборотини эшитиш керак….

ЙЎЛДОШЕВ: Марҳамат..

ИЗOҲ: Йўлдошев партия номенклатурасининг депутати Тошкент шаҳар 52-сайлов округидан сайланган эмас, сийланган Нажмиддиновга сўз беради.

НАЖМИДДИНОВ:Менда шундай таклиф бор. Сессиядан олдин вакиллар кенгашининг йиғилиши бўлди ва кун тартиби маъқулланди. Олдин шу масала овозга қўйилсин, кейин бошқа гаплар.

ИЗOҲ: Шу ўринда вакиллар кенгаши, деган қурумга қисқа изоҳ бериш керак. Совет даврида партия раҳбарлари бир жойга тўпланиб мана бу кун тартиби ва шу ҳеч қандай гап сўзларсиз ўтишини таъминлайсизлар, дейиладиган мажлис бўларди. Сессиялардан олдин ўтадиган бу мажлис анъанаси бизда ҳам қолган ва у ерда Ислом Каримов вилоят раҳбарларига топшириқлар бериб, кейин сессия бошланарди. Мазкур сессиянинг кун тартиби олдиндан Каримов томонидан кўриб чиқилган, раёсатда тасдиқланиб матбуотда эълон қилинган эди. Лекин сессия бошланишидан аввал Каримов кун тартибига вице-перзидент вазифасини йўқoтиш ва президент сайлови ҳақидаги қонунни қўшиш фикрига келганди. Депутатларнинг таклифлари инобатга олинмаган ҳолда Каримовнинг ҳатто ўзи тузган Раёсатни ҳам четлаши ўша кезда, қайта қуриш ва ошкоралик учун кураш бораётган пайтда ғайриоддий эди.

ЙЎЛДОШЕВ: Жуда тўғри, шундай қилсак тўғри бўлади.Энди мен вакиллар кенгашининг ҳамма таклифини айтиб улгурганим йўқ ўртоқлар. У ерда яна бир таклиф киритилди, президент томонидан. Ислом Абдуғаниевич буни ўзингиз айтасизми ёки мен айтайми?

КАРИМОВ: Ўртоқлар, бугунги кун тартибни, албатта, олдиндан айтишимиз керак эди, чунки бу масала Раёсат мажлисида кўрилган ва кўпчилк бу масалада ўз фикрини билдирган. Менда Раёсатнинг обрўси нуқтаи назарида бир фикр туғилмоқдаки, депутатлар биринчи галда Раёсат қабул қилган масалани кўриб чиқиши керак.

Иккинчидан биз оқсоқоллар, яъни вилоятлардан келган вакиллар билан келишилган кун тартибини ҳам овозга қўйиб келишиб, тасдиқлаб олгандан кейин қўшимча масалалар бўлса, кўриш мумкин. Бу демократия ҳам шуни талаб қилади. Вакиллар кўрган масала қолиб кетиб, бошқа масалаларга ўтиш, уни овозга қўймасдан бошқа масалаларни овозга қўйиш, бу демократияга тўғри келмайди. Манинг фикрим шундайки, олдиндан ҳар томонлама кўриб чиқилган кун тартибини охиригача ўқиб бериб, шу масалаларни асос қилиб олиб, агарки шу борада қўшимчалар бўлса кейинроқ кўрилса, бу кун тартибини бир чизиққа солишга имкон беради.Бу сессиямизни ҳам у ёққа, бу ёққа бурмасдан битта чизиқда олиб борилишини таъминлайди.

ИЗOҲ: Бу очиқ қилиб айтганда умуман таклиф киритилмасин, дегани эди. Лекин ўзлари бундан истесно….

КАРИМОВ: Манинг қўшимча таклифим шу эдики, вакиллар кенгашида келишганимиздек, Президент сайлови ҳақидаги қонунни бугун қабул қилсак, яна битта масала чиқадики, вице-президентлик масаласи ҳам кўриб чиқилиши керак. Шунинг учун менинг таклифим шундайки, вице-президент лавозимини бартараф қилиб, йўқ қилиб, Пример министр лавозимини киритиш. Нима деганда бизлар бир вақт қабул қилган эдикки, вице-президент Вазирлар маҳкамаси ишини юритади деб, ҳозир вазият шундай кескин бўлиб кетаяптики, мана қиш яқин келаяпти, бозордаги, магазиндаги аҳволларни ҳаммамиз кўраяпмиз. Ўзбекистоннинг таъминотининг йил охиригача бўлган баланси тўғри келмаяпти. Янги йилга тайёргарлик кўришимиз керак. Одамлар ваҳимада. Мамлакат аҳволи жуда оғир. Шу нуқтаи назардан, айтайлик, ҳозирги қилаётган ишларимизни танқидий кўз билан қараб, мана Шукур Раҳматович (Вице-президент Мирсаидов-Ж.М.) ҳам вакиллар йиғилишида гапирдилар, жуда камчилигимиз кўп. Шу нуқтаи назардан бу масалани ихчамгина қилиб, вазирлар маҳкамасини бошлиғи қилиб Пример министрни сақласагу, сайласагу шу одам бутунлай иқтисодий ишларни қўлига олиб, мен номзод қилиб шу ўртоқ Мирсаидовни шу лавозимга кўрсатмоқчиман. Демак, иккита масала ўртага чиқади. Вице-президент вазифасини йўқ қилиш, Бош вазир вазифасини ўрнатиш. Кейин Мирсаидовни шу лавозимга сайлаш.

ЙЎЛДОШЕВ: Таклиф киритилди, вакиллар кенгашидаги кун тартибини асос қилиб олиш ва кейин қўшимча таклифларни кўриб чиқиш.

ИЗOҲ: Залдан Каримовнинг қўшимча таклифи ҳам бошқа қўшимча таклифлар билан бир кўз билан кўрилсин, деган гап айтилади. Бунга жавобан:

ЙЎЛДОШЕВ: Вакиллар кенгашида ҳам Ислом Абдиғаниевич бу гапларни айтгандилар. Шунинг учун у кишининг таклифлари билан вакиллар кенгашидаги таклифларни биргаликда қабул қилинсин, деган таклифни киритаман.

ИЗOҲ: Залдан яна нега олдинги таклифларни ҳам қўшиб овозга қўймаймиз, деган ҳайқириқлар эшитилади. Экранда мазкур сессиядан кейин бўҳтонлар билан 22 йилга қамалган, мустақиллик истаб мустақиллик зиндонининг бандига айланган халқ депутати Самандар Қўқонов кун тартиби бўйича гапиради.Унга Йўлдошев жавоб беради:

ЙЎЛДОШЕВ: Сиз гапга қулоқ солинг ўртоқ, мен асос қилиб олишни илтимос қилаяпман

ИЗOҲ: Яна норозилк садолари эшитилади.

ЙЎЛДОШЕВ: Мен вакиллар кенгаши қабул қилган кун тартибини овозга қўяман. Марҳамат овоз беринглар.

ИЗOҲ: Овоз натижалари қуйидагича: Тарафдорлар 365, қаршилар 31, бетарафлар 9 ва овоз бермаганлар 21, жаъми 425.

Шу ўринда таъкидлаш керакки, ўшанда ҳукумат овоз берилишини назорат остига олиш учун электрон ускунани ўратган ва унинг тўғри ёки нотўғри ишлаётганини ҳеч ким билмасди. Бaъзан овоз берганлар сони билан қатнашган депутатларнинг сони умумий ҳисобда тўғри келмай қолиши бу машина уста қўл билан бошқарилаётган бўлсада ўзини-ўзи ошкор қилиб қўяётганини кўрсатарди. Бу нарса ҳозир ҳам кўзга ташланди.

ЙЎЛДОШЕВ: Қайта овозга қўяман…

ИЗOҲ: Юқорида овоз берилди, деб эълон қилинди ва энди қайтадан овозга қўйилди. Биринчисида масалага 365 депутат тарафдор бўлган бўлса бир неча сониядан кейин уларнинг сони 122 га тушгани эълон қилинди. Қаршилар олдин 31 эди ва энди 243 бўлди. Бетарафлар 9 дан 13 га чиқди ва овоз бермаганлар 21 дан 45 га. Умумий ҳисобда ҳам фарқ бор эди. Аввал 425 бўлса энди таблода 429 кўринаётганди. Бир сўз билан овозларни кўрсатиш таблоси Афандининг латифасига айланганди. Сен билганингни қил, мен билганимни қиламан дегандай. Демократик депутатлар бу табло ортидаги механизмни ўрганиш учун ҳар қанча уринмасинлар ҳеч нарсага эриша олмагандилар. Мана энди таблодаги антиқа натижалардан ғазабланган депутатлар минбарга қараб юра бошлайдилар. Депутат Бахтиёр Қодиров залда туриб ҳайқира бошлайди. Унга бошқалар ҳам қўшиладилар. Минбар ёнига бухоролик депутат, Фан, халқ таълими қўмитасининг аъзоси Ринат Мирхонов келиб сўз берасиз, деб туриб олади.

ЙЎЛДОШЕВ: Бўпти, демак митинглар масаласини овозга қўяман. Машинани ишлатинглар, бу митингвозликларни яхши билиб турибмиз нима эканлигини.

ИЗOҲ: Овоз бериш натижалари эълон қиланади.Тарафдорлар 383, Қаршилар 10, бетараф 7, овоз бермаганлар 29, Жаъми 429. Қизиғи шундаки, бу масалани кун тартибига киритишни талаб қилиб 63 депутат имзо қўйганди. Таблода эса фақат 9 депутат бу талабни истамоқда, деган натижа. Бу эса яна норозилк уйғотади. Аммо эътирозларни Йўлдошев қайтариб ташлайди ва:

ЙЎЛДОШЕВ: 429 та одам овоз берибди. Бу таклиф қабул қилинмади. Иккинчи…Инсон ҳуқуқлари тўғрисида… шунга ҳам муносабатларингизни билдиришни илтимос қиламан… Ўртоқ Жўраев аниқ бир таклиф киритмади. Инсон ҳуқуқлари йўқ, инсон ҳуқуқлари поймол қилинаяпти, деган гаплар… нимасини буни ман… Шунинг учун ман таклиф киритаман, мана бу ерда бир гуруҳ депутатлар таклиф киритишган, мана бу ерда ёзишган (русча матни ўқийди)

-”Олий кенгаш раисига, сиздан бир гуруҳ депутатларнинг Инсон ҳуқуқлари борасидаги Декларацияни ратификация қилиш масаласини кун тартибига киритиш юзасидан таклифини айтиш учун менга сўз беришингизни сўрайман”

Менимча бу ерда сўз беришга ҳам ҳожат йўқ. Чунки мақсад СССР Халқ депутатларининг навбатдан ташқари 5 сессиясида қабул қилинган Декларацияга қўшилиш ҳақида гап бормоқда. Биз бу масалани қабул қилганда Москвада ишлашнинг ўрнига кўп вақтимиз танаффусга кетган эди. Шуни қабул қилсак қаршилар йўқми?

КАРИМОВ: Энди буни доимий комиссия кўриб чиқиши керакми, йўқми? Ўзбекистон ўзининг қўшимчасини қўшиши керакими, йўқми? Балки мана шу митингларни ҳам шунга қўйиш керакдур? Бир комиссия тузайликда, унга топширайлик, тайёрлаб, қўшимчaларни қўшиб, кейинги сессияга олиб чиқсин.

ИЗOҲ: Залдаги норозилик тўлқинини боса олмаган Йўлдошев микрофон ёнида кутиб турган Ринат Мирхоновга сўз беради. У рус тилида гапиради.

МИРХОНОВ: Ҳурматли депутатлар. Келинглар эслaйлик, СССР олий Кенгашининг 5-сессиясида Ўзбекистондан сайланган депутатлар ҳам қатнашган эдилар, демак, биз мустақил Ўзбекистон ҳам ўз навбатида бу ҳужжатни тасдиқлашимиз керак. Унга ҳеч қандай ўзгартириш киритиш талаб қилинмайди. Бу ҳужжат матбуотда ҳам эълон қилинди ва бизнинг халқимизнинг бутун талабларига мос тушади. Мана биз талабномага қарийб 20 депутат қўл қўйганмиз. Биз сайловчиларимиз билан учрашганда улар мустақил Ўзбекистон ҳам инсон ҳуқуқлари қоидаларига риоя қиладими, йўқми, деб сўрашади. Хўш биз нима, деб жавоб беришимиз керак. Агар биз демократик тараққиёт йўлини танлаган эканмиз, демак инсон ҳуқуқларига ҳурмат кўрсатишимиз керак. Бошқа томондан биз бу ҳужжатни қабул қилиб, мана шу ердан туриб, дунёдаги мамлакатларга ва БМТга мурожаат қилиб, бизни мустақил Ўзбекистон сифатида тан олишларини талаб қилишимиз мумкин.(Залда қарсаклар) Шу боис ҳам мен сизлардан таклифимизни қўллашингизни ва бу таклифни кун тартибига киритилиб, қабул қилинишини сўраймиз.

ЙЎЛДОШЕВ: Демак иккита таклиф бўлмоқда. Биринчиси, Декларацияни кун тартибига киритиб, қабул қилиш ва иккинчи таклиф ўзимиздан бир гуруҳ одамларга бу Декларацияни кўриб чиқишни топшириш ва ўзгартиришлар билан шундай бир Декларацияни тайёрлаб, кейин уни қабул қилиш. Ман биринчи таклифни овозга қўяман.

ИЗOҲ: Бу ерда Йўлдошев ўзи билмаган ҳолда тўғри йўлга томон адашди. У депутатларнинг таклифини аввал, Каримовнинг таклифини эса кейин овозга қўйишни айтаётганди. Шу ўринда таъкидлаш керакки, гап Инсон Ҳуқуқлари Умумжаон Декларацияси ҳақида бораётган эди. Бу ҳужжатни СССР Олий кенгаши ҳам ратификация қилган ва ундан келиб чиққан ҳолда қарор қабул этганди. Бошқача айтганда, Декларация матнини ўзгартиришга ҳеч кимда асос йўқ эди. Биринчи таклиф кўпчилик депутатлар томонидан қўллангани ва овозга қўйилиши ҳамон қабул қилинишини сезган Ислом Каримов Йўлдошевнинг нўноқлигига зарда қилиб, яна унинг сўзини кесди.

КАРИМОВ: Шавкат Муҳитдинович, кечирасиз, бўлмаса ҳозир бир комиссия тузайлик ва шу комиссия куннинг охирида ўз таклифини айтсин, агар улгурса қабул қилайлик, улгурмаса агар кейинги сессияга ўтказайлик ёки бир келишиб олайлик, ўртоғимизнинг айтган гапи тўғри, агар биз мана шу қарорни қабул қилсак бутун дунёда бизга бошқа кўз билан қарайдиган бўлишади.Шу нуқтаи назардан албатта қабул қилиш керак. Лекин бир гуруҳ одамларни сайлаб бу ишни уларга топшириб, кун охирида қабул қилсак.

ИЗOҲ: Ислом Каримов гапини тугатар экан Шавкат Йўлдошев бир дақиқа олдинги гапларини унутиб дарҳол сувнинг оқимини президент томонга буриб юборди. Яъни демократия соҳилидан яккаҳокимлик қирғогига сакради.

ЙЎЛДОШЕВ: Демак шуни кун тартибига қўшсак. Шунга овоз берсангизлар. Қабул қилинди. Кун тартибига қўшилди. Энди Рўзимуродов тўғрисида. Буни алоҳида бир комиссия тузиб кейин кўриб чиқишимиз керак. Биз Олий кенгашда бу жиноятчи, бу жиноятчи эмас, деб хулоса чиқаришга қандай ҳаққимиз бор? Бу нима деган гап? Биз ҳуқуқий мамлакат қураяпмиз, деяпмиз. Ҳуқуқ яратувчи, ижро бажарувчи ва қонунни сақлайдиган органлар ҳам бир-бири билан бирга ишлаши керагу, аммо ҳаммаси ўз вазифасини бажариши керак, деяпмиз.

ИЗOҲ: Ўша кезда мамлакатнинг энг олий органи бу Олий кенгаш эди. Президентни сайлаш ҳам бу кенгашнинг зиммасида эди. Лекин ваколатлари жуда кенглигига қарамасдан ҳатто ўзини ҳимоя қила олмайдиган вазиятга туширилмоқда эди. Демократ депутатлар Шовруқ Рўзимуродов масаласини кўтариб чиқар эканлар унинг нима учун қамалганини билар эдилар. Каримовнинг рўйхати билан депутат бўлган тили қисиқлар ҳам буни билишар эди. Каримов Шовруқни қамашни республика ҳуқуқ идораларининг раҳбарларига шахсан топширган ва улар энди ўзларининг қарорларини ёлғон-яшиқ баҳоналар, иккиюзламачилик билан ҳимоя қилишга келганларини ҳам депутатлар яхши билардилар. Каримов демократ депутатларга қарата қаттиқ ҳужум бошлатган ва ўзининг рўйхатига кирмасдан сайланганларни, ёки оддий қилиб айтганда ўзининг йўлига юрмаганларни Шовруқ каби йўқотмоқчи эди.

Мен залдан минбар томон юраман ва сўз берилишини талаб қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Чиқинг марҳамат.

МАМАТОВ: Муҳтарам дўстлар. 393-сайлов округи, Жомбой. Мана инсон ҳуқуқлари Декларацияси ҳақидаги тортишувнинг ўзи ҳам кўрсатмоқдаки, бизда ҳали инсон ҳуқуқлари жуда кўп поймол қилинади. Ахир, Шовруқ Рўзимуродов бизнинг оила аъзоимиз-ку? Биз шу ерда бир оиламиз-ку? Учта сессия ўтди. Нега бир марта олиб келиб эшитмадик? Қонунда ёзиб қўйибди: агар сизнинг рухсатингиз бўлса ана ундан кейин қамаш мумкин.

Раёсат ортдан рухсат бериб юборди, лекин қарорни олиб келиб, бизга тасдиқлатган эмас. Шунинг ўзи бизга ҳақорат-ку? Нега энди биз ўз шаънимизни ҳимоя қила олмаяпмиз? Эртага шундай ҳолат бошқа одамнинг бошига тушади. Ҳозир бу ерда ҳар бир одамнинг устидан ўнлаб папкаларни тўлдириб туҳмат, бўҳтонлар тайёрлаб қўйилган.

Ахир инсон ҳуқуқлари ҳар қадамда поймол бўлмоқда.

Мана мен сизларга айтай. Ҳали мени ҳеч ким Олий кенгашдаги ишимдан бўшатган эмас. Ҳали мен шу ердан ойлик олаяпман, ишлаяпман. Лекин бир кечада саҳарлаб менинг стол-стулимни олиб чиқиб кетишса, менинг сессияда сўзлайдиган нутқимнинг матнларини олиб чиқиб кетишса, менинг телефонларимни узиб, олиб кетишса мен даъвомни кимга айтишим керак? Кимнинг ҳуқуқи ҳимоя қилинаяпти? Кеча бу ҳол Шовруқнинг бошига тушди, бугун бу ҳол менинг бошимга тушган бўлса, эртага бошқанинг, сизнинг бошингизга тушади. Мана шу ерда ҳатто инсон ҳуқуқлари Декларациясини қабул қилмайлик, дея овоз бериб зулмни қўллаганларнинг ҳам бошига тушади бу нарса.

Энди ўрганишимиз керак. Инсон ҳуқуқлари бор жойда тараққиёт бўлади, инсон ҳуқуқлари поймол этиладиган жойда ҳеч нарса бўлмайди.

Ислом Абдуғаниевич, сиз бу дунёда устун эмассиз! Ёки Ўзбекистонни сизнинг онангиз яратган эмас! Ўзбекистон онангизнинг маҳрига тушгани йўқ-ку? Ахир мен мажбур бўлдим чет элга кетиш учун ариза ёзишга. Нима учун қувғин қиласиз? Сизга бу ҳақни ким берди?

ИЗOҲ: Мажлисни олиб борувчи сўзингизни тугатинг, дея қўнғироқни чалади.

МАМАТОВ: Қўйинг, Рўзимуродов келсин бу ерга ва уни эшитайлик.(Залда қарсаклар)

ЙЎЛДОШЕВ: Энди ман мажбурман прокурорга сўз бериш учун. Бўритош Мустафоевич тайёрмисиз?

ИЗOҲ: Аслида Ислом Каримов Шовруқ Рўзимуродовни қамашни Бош прокурор Бўритош Мустафоев билан бирга Олий судга ишонган. Демократ депутатларнинг сессиядан олдин ҳам безовта бўлганларини билган президент бу ишни Олий суд мажлисида ҳам тасдиқлатиб улгурганди. Шу боис Бўритош Мустафоев бу масалада менга эмас, саволлар Олий суд раиси Убайдулла Мингбоевга тушади, деб ўйлаган бўлса керакки, ҳатто тайёргарлик ҳам кўрмаган ва ўзининг ҳуқуқ борасидаги чаласаводлигини ошкор қилиб қўйди:

МУСТАФОЕВ: Бу масаладаги талаб қонун талабига асосан Олий совет президиумининг розилиги билан жиноий жавобгарликка тортиш, қамоққа олиш масаласи ҳал қилинган.У тергов бўлиб, суд бўлди, (Шовруқ Рўзимуродов-ЖМ.) суднинг ҳукми билан жазо олди. Шу жазони республика Олий судининг коллегияси ҳам тасдиқлади. Мана шу аудиторияда ўтирган депутатлар қонун чиқариб тергов ва суд органининг қадамини ўлчайдиган ва улар ҳаракатлар қиладиган доираларни кўзда тутган қонунларни бажариб мана шу ҳукм, шу қарор ва шу тўхтамга келинган.

Ҳурматли депутатлар, судланган, жазо ўтаётган кишини шу ерга олиб келиб сўроқ қилиш, ёки юзлаштириш деган талаб қонунда йўқ. Республика олий судининг раиси ҳукм чиққанлиги ҳақида депутатлар диққатига информация тариқасида маълумот бериш учун сессия охирида сўз сўрашга тайёргарлик кўрмоқда.

ИЗOҲ: Лекин Олий Кенгашнинг шундай ҳуқуқи бор эди. Бундан Бош прокурорнинг бехабарлиги эса уни Бош прокурорлик вазифасига тасдиқлаш жараёнида бир депутатнинг “Шундан кўра бир пахтакор бригадирни прокурор қилиб қўйганимиз яхши эмасми?”дея қилган эътирози нақадар тўғрилигини кўрсатарди. Аммо гап Олий кенгашнинг ҳуқуқи ҳақида эмас, балки Олий кенгаш чиқарган қонунга риоя қилинмагани, бу қонун бузилгани ҳақида бораётганди. Республиканинг Бош прокурори эса худди колхоз партия мажлисида гапираётган каби оғзидан чиқаётган гаплардан бехабар.

МУСТАФОЕВ: Суднинг ҳукмини парламент текшира олмайди, суд ҳукмининг устидан парламент қарор чиқара олмайди, ҳаракатдаги қонунни шу парламент қабул қилган ва унинг (Шовруқ Рўзимуродовнинг-ЖМ.) озодлигини талаб қиладиган бўлса, унга қўйилган Ўзбекистон Жиноят кодексининг тегишли моддаларини бугун ё эртага янгитдан ҳолатда киритиб санкциясини бутунлай йўқ қилмагунингизча у ҳукм бу ерда кўришга тегишли масала эмас. Мен буни шу қонун талабларидан келиб чиққан ҳолда тушунтириш тариқасида эътиборларингизга ҳавола қилмоқчиман.

ИЗOҲ: Залда қўл кўтариб, ўрнимдан туриб минбардаги Бўритош Мустафоевга Ўзбекистон халқ депутати мақоми ҳақидаги қонуннинг 15 моддасини ўқиб бердим. Унда Ўзбекистон Халқ депутати Олий кенгашнинг изни олинмасдан қамалиши мумкин эмас, деб ёзилган ва унинг дахлсизлиги кафолатланган эди. Аммо Бош прокурор Бўритош Мустафоев буни инкор этишга уринади. Гап шундаки, депутатларни безовта қилаётган нарса аслида қонуннинг бузилиши. Қонун бир депутат олий мажлиснинг изни бўлмасдан қамалмаслигини кафолатлар экан, республика Бош прокурори эса ўз чаласаводлигини ҳам яширмасдан, нима бўлганда ҳам масалани четлаштириш учун гапни бошқа томонга бураётган эди. Раёсатга эса фақат оғир оқибатларда, масалан бировни ўлдирганлик, депутатнинг очиқда қолиши жамиятга таҳлика туғдирган ҳолларда уни қамаш учун рухсат бериш, аммо дарҳол бу қарорни Олий кенгаш ҳукмига олиб чиқиш ваколати берилганди.

Шовруқ Рўзимуродов депутат бўлгани ҳолда қамалганидан кейин учта сессия ўтганига қарамасдан унинг масаласи муҳокамага олиб чиқилмаётганди. Унинг айби эса биринчи сессияда “Ислом Каримовни президент қилиб сайласангизлар у Ўзбекистонни зиндонга айлантиради” дегани.

Хуллас, Олий кенгаш раиси масалани овозга қўйиб юбораман, дер экан, залдан яна шовқин кўтарилади. Лекин раис масалани овозга қўяди.

ЙЎЛДОШЕВ: Ўтмади.

ИЗOҲ: Залга кўрсатилган таблода тарафдорлар 149, қаршилар 220, бетарафлар 41, овоз бермаганлар 21, жаъми 431 деган ёзув пайдо бўлади. Бу билан айни пайтда Шовруқ Рўзимуродовнинг ўлимига ҳам ҳукм ўқилганди. Чунки орадан бир неча йил ўтиб у, ҳақиқий маънодаги паҳлавон йигит қамоқда қийноқлардан жон берганди. Шундай кунлар келишини олдиндан сезган каби Тошкент шаҳридаги Куйбишев туман халқ депутатлари кенгашинг раиси Шуҳрат Нусратов сўзга чиқади.

НУСРАТОВ: Салом алайкум ўртоқ депутатлар. Манинг битта айбим бор. Замонанинг фарзандиман. Балки қурбони ҳамдирман. Рус тилини ўзбек тилидан яхшироқ, пухтароқ биламан. Шунинг учун рухсат берсанглар, жуда ҳам муҳим нарсани қўймоқчиман, ўшани рус тилида гапирсам.

ЙЎЛДОШЕВ: Йўқ, кун тартиби бўйичами?

НУСРАТОВ: Кун тартиби бўйича.

Ҳурматли депутатлар, Олий Кенгашнинг навбатдан ташқари 7-сессияси кун тартибига қуйидаги қўшимча масалаларни киритишни сўрайман.

1.Ўзбекистон президентининг 1991 йил 26 Сентябрда Ўзбекистон Хафсизлик хизмати ташкилотини қайта тузиш борасидаги Фармонининг бу ташкилотни Олий кенгашни четлаб ўтиб тўппа-тўғри президентга бўйсундириш борасидаги қисмини бекор қилиш.

Умуман бу фармонни халққа қарши, конституцияга қарши, демократияга қарши бўлгани ва диктаторона бўлгани учун бекор қилиш. Шу фармоннинг 2-моддасини ўқиб бермоқчиман. “Миллий Хавфсизлик хизмати тўпа-тўгри президентга бўйсундирилсин”, дейилади бу моддада ва бундай ҳол бирор демократик давлатда юз бермайди. Ҳатто бирор тоталитар давлатда ҳам бунчаликка борилмайди. Мамлакатнинг разведка, контрразведка бошқармалари барча техник асослари ва барча эски ишлари билан бирга Олий Кенгаш назоратидан чиқарилиб, бир кишининг қўлига берилмоқда. Бу тасаввур қилиш ва бунга йўл қўйиш мумкин бўлмаган нарса.Ёки бизни 30-40 йиллар кутмоқдами? Оқибатларни тахмин қилиш мумкин эмас. Айниқса бизнинг президентнинг қуюшқонга ҳам сиғмайдиган характери билан.

2. Мен Рўзимуродов масаласини бошқа жиҳат билан қўймоқчиман. Қашқадарёлик депутат Рўзимуродовнинг дахлсизлик ҳаққи поймол қилингани масаласи кун тартибига киритилсин. Мен унинг айбдор ёки айбдор эмаслиги масаласини очиқ қолдираман. Агар айбдор бўлса жазосини олиши керак. Бу суднинг иши. Ҳозиргача улар бу ишни қойил мақом қилиб қўйганга ўхшайдилар. Олий кенгаш депутатини қамоққа олишни фақат Олий кенгашнинг ўзи ҳал қилади, яъни бизлар. Агар биз бу масалада ўз овозимизни бермасак, эртага бизни ҳам қамашади.(Қарсаклар)

ИЗOҲ: Раислик қилувчи қўнғироқни чалади ва Нусратов кун тартиби белгиланишида регламент йўқлигини айтиб, сўзида давом этади.

НУСРАТОВ:Уч ойдан зиёд вақтдан бери бизнинг сафдошимиз бўлган депутат биз томондан тасдиқланмаган қарор бўйича қонунсиз равишда турмада сақланмоқда. Бу эса президент истаган пайтда бизлардан ҳар биримизни қамоққа олдириши мумкинлигини кўрсатади. Президент хохлаганини биз биламиз. Президент уни қамади. Мен бу масалани кун тартибига киритиб, Рўзимуродовни дарҳол озод қилишни ва бу ерга олиб келишни таклиф қиламан.

ИЗOҲ: Орага яна раислик қилувчи киради. Аммо партия ишида чиниққан Нусратов унга “Халақит қилманг, мен барибир сўзимни давом эттираман”, деб жавоб қилади.

НУСРАТОВ: Мен конституциявий қўмита раиси, академик Ўразаевга мурожаат қиламан. Шавкат Закариевич, бизнинг халқимиз сизга маълумот берди, сизни академик даражасига чиқарди, сиз нимага эга бўлсангиз бунинг учун халқимиз олдида бурчлисиз. Сиз асл халқдан бўлмаганингизга қарамасдан депутатлар байналминаллик кўрсатиб, сизга Конституцияни ҳимоя қилишни ишондилар. Бу ишончни оқланг ва менинг назаримда қонунсиз бўлган бу икки ҳужжатга баҳо беринг, энди. Конституциявий қўмита хулосаси бўлмасдан депутатлар узил-кесил қарор бера олмасликларини биласиз. Агар бу борада Конституция талаблари бузилган бўлса ва Конституциявий қўмита буни тан олса, президент кетиши керак.

Республика КГБ раиси Алиевга мурожаат қиламан. Бош прокурор Бўритош Мустафоевга, Олий кенгаш қонунчилк қўмитаси раиси Эркин Халиловга мурожаат қиламан. Эркин, ҳуқуқшунос сифатида ўз хулосангни айт. Қолганлар ҳам ҳуқуқшунослар сифатида ўз фикрларингзини айтинглар, дарҳол, ҳозир! Сиз тўрталангиз бугун ўз танловингизни қилишингиз керак, депутатлардан менинг таклифимни қўллашларини сўрайман.

Конституциявий суд танаффусда кўриб чиқиб, Рўзимуродовни қамоққа олиш қонуний бўлганми, йўқми, айтсин. Юқорида номлари айтилган ҳуқуқшунослар бу ерга чиқиб ўз фикрларини айтсинлар ва халқ билсин, улар ўз касбларига лойиқми ёки йўқми? Бугун биз бу ерда ўтирганлар ё демократияни ёки диктатурани танлашимиз керак. Ора йўл бўлмайди. Ўртоқ Йўлдошев менинг таклифимни овозга қўйсангиз.

ЙЎЛДОШЕВ: Мен ҳам рус тилида айтаман. Биз ҳаммамиз очиқ эшикка ўзимизни урмоқдамиз. Биз Рўзимуродов ҳақида келишиб олдик. Сессия охирида олий суд раиси информация беради деб. Бунга бошқаларнинг ҳам номи қўшилмоқда. Хўш уларни эшитган билан нима ўзгарарди?

ИЗOҲ: Шу пайт Нусратов яна ўрнидан туриб масалани овозга қўйишни талаб қилади. Залда шовқин кўтарилади.

ЙЎЛДОШЕВ: Биз бу борадаги масалага овоз бериб бўлганмиз.

ИЗOҲ: Яна сўзга Каримов қўшилади.

КАРИМОВ:(Аввалига рус тилида гапиради, кейин ўзбекча давом эттиради) Мен жаноб Нусратовга бироз маълумот беришим керак. Чунки у қизиққонлик билан, ҳаяжон билан гапирди. Кўриниб турибдики, ўртоқлар бугунги сессияга тайёрланганлар ва ўзаро бир-бирини қўллаш сезилиб турибди.Ўзбекча гапирганда, гап шундай бўлаяптики, бугунги кун тартибига, бугунги президент сайловига қаттиқ кимдир тайёргарлик кўриб, шу масалаларни бир-бири билан боғлаб, Рўзимуродов масаласи ва бошқа масалаларни ҳам шунга улаб қўймоқчи.

Лекин шу масалаларнинг ҳаммасини рад қилмасдан, шошилмасдан, ўпкани босиб, келишиб олишимиз керак. Лекин ўртоқ Нусратов КГБ ҳақида гапирдилар, нима учун бундай указ чиққани ҳақида мен сизларга ахборот беришим керак. Лекин менинг шаънимга оғир гапларни айтмасдан ўртоқ Нусратов оддий битта запрос қилса ҳам бўларди. Нима учун шундай бўлдию… олдин мани жавобимни эшитиб, кейин хулоса чиқарса, тўғри бўларди. Нима деганда бўтдаги қарама-қаршилик ҳеч нарсага олиб келмайди, балки жамиятимизни бўлиб, бошқа республикаларда бўлаётган қарама-қаршиликка олиб келади.

Бугун ё демократия, ё ўламиз, деган гаплар, буларни бўтда айтишга ҳожат йўқ. Ҳамма гапларни у демократияга тегишли бўлса ҳам бизар жуда чуқур ўйлаб бир-биримизни шахсимизга тегмасдан кўриб чиқишимиз зарур. Шунинг учун КГБ тўғрисида гапирсак, кўпчиликнинг эътиборига бу масала янги эмас, мамлакатда КГБ бутунлай, ҳозир, тўкилиб кетаяпти. Қарорлар чиқаяптики, мана шу КГБ СССР бўйича эртага, мутлақо бўлмайди. Шу нуқтаи назардан Украина яқинда бир қарор қабул қилди. Ўртоқ Нусратов шу қарорни ҳам ўқиб чиқиши керак эди.Шу қарорда, ўртоқ Нусратов, ёзилганки ука, шу қарорда айтилганки, шу КГБни ҳозирча президент сайлови бўлгунча, вақтинча Олий кенгаш раисига бўйсиндириш, уни КГБ эмас, ҳозир номи бошқарма дедик, хизмат ҳам дейиш мумкин.

Буни Украинанинг президенти 1-декабрда сайлангунча, эътибор беринглар, сайлагунча уни Олий кенгашнинг раисига қараш тўғрисида қарор қабул қилди.Шунинг учун ман Каримов бўлиб, Ўзбекистон жумҳурияти президенти бўлиб, ҳеч қанақа ўзбошимчалик қилганим йўқ ва айтайлик, демократияга хилоф нарса қилганим йўқ. Ман ўйлайманки, бу масалани кўриб чиқишимиз мумкин. Манга ҳам қўшимча юк керак эмас.

Агарки, КГБ тўғрисида гапирадиган бўлсак, КГБни Олий кенгашга ҳам қаратиб қўйишимиз мумкин. Бу ҳеч нарса эмас. Лекин КГБни иши шундай оператив бўладики, шундай тез ҳал қилинадиган бўладики, мана масалан эртага чегарани бирортаси бузса, айтайлик, Ўзбекистон суверенитетига бир нарса хилоф бўлса, бу комитет кечаю кундуз ишлаб, бир соатда, ярим соатда қарор қабул қилиши керак. Агар шуни ҳурматли депутатлар президент қарамоғига бермасдан бошқа, айтайлиик, Олий кенгаш ёки бошқа таклифлар бўлса ман жоним билан розиман.Лекин умуман мана шу КГБни йўқ бўлиши муносабати билан бизлар мана шу Хавфсизлик кенгашини ташкил қилиб, ўзимизни Ўзбекистонни қарамоғига олиш масаласида ман сизларга шу фикрни билдирмоқчиман.

Агар шу сессия айтсаки, шуни Олий кенгаш қарамоғига олайлик, деса ман айнан бир марта айтаман, ман жони дилим билан розиман. Манa, ўртоқ Нусратов, ука, масалани шундай қўйиш мумкин. Бу тоталитар, айтайлик, интилиш эмас. Ҳеч қанақа, айтайлик, шунга интиладиган ҳаракат ҳам эмас. Шу нуқтаи назардан мен шахсан депутат запросингзига шундай тушунтириш бероқчиман.

ИЗOҲ: Ислом Каримовнинг гапни бошқа томонга буриб юборишга усталиги шу ерда ҳам билиниб турибди. Биринчидан, СССР КГБси 1991 йилнинг Августида президент Михаил Горбачевни ҳокимиятдан ағдариш, яна коммунистик режимни тиклаш фитнасида асосий рол олгани боис қайта қурилаётган ва барча мустақил давлатларда умумхалқ сайловлари ўтгунча бу ташкилот Олий кенгашга бўйсундирилиб, текширувга олинган эди. Ўзбекистонда эса бу масаланинг аҳамияти шунда эдики, СССР Олий кенгаши ГКЧП деб ном олган давлат тўнтариши айбдорларини топиш бўйича тузган комиссияси фитнада Ислом Каримовнинг ҳам иштироки бор, деган иддаони илгари сурган ва бунга Ўзбекистонлик демократ депутатлар ҳам ишонган эдилар.

Биринчидан, фитнанинг бошида турган Янаев воқеадан олдин Тошкентга келиб, коммунистларнинг қурултойини ўтказган ва фитна кунлари фақат Ўзбекистон ва Қозоғистонда коммунистик интизом ҳукмрон, деб бу республикалар раҳбарларини мақтади.

Иккинчидан, фитна куни Ҳиндистон сафаридан қайтаётган Ислом Каримов учқичдан туриб, Янаевга табрик телеграммаси юборгани ҳаммаёқда гап эди.

Учинчидан, Каримов фитна, уч кунда мағлуб бўлгунга қадар муносабатни билдирмади. Аксинча, Ўзбекистонда фитнага қарши чиққанлар таъқиб этилдилар, қамоқларга тиқилдилар, ҳатто бир неча дақиқада суд қилиниб, қамалганлар бўлди.

Мана энди фитна иштирокчилари қамоққа олинган, қолганларнинг ҳам номи бирма-бир аён бўлар экан, Ўзбекистон Олий кенгашидаги депутатлар Ўзбекстон КГБсини мажлисга бўйсундириш ва фитна билан боғлиқ масалани ўрганмоқчи эдилар. Бунинг устига ўша кезда Горбачев КГБни бироз очиқ ташкилотга айлантиргани боис жуда кўп сирлар ташқарига чиқаётган эди.

Масалан, Каримов Шароф Рашидов масаласини кўтарган депутатларга қўшилган кунларда у коммунистик режим пайтида Давлат планлаштириш қўмитаси раиси экан, Рашидовни КГБ биноси ёнидаги қабридан чиқариб ташлаш қарорига имзо қўйганини кўрсатувчи ҳужжат Олий кенгаш аъзолари қўлида пайдо бўлганди ва ҳоказо. Каримов шу боис ҳам апал-тапал мавжуд Конституцияга зид бўлишига қарамасдан бу ташкилотни ўзига бўйсундириб, Қашқадарё вилоятида ўзи билан бирга ишлаган ошнаси Ғулом Алиевни унга раҳбар қилиб олиб келганди. Бутун гап ана шунда эди. Энди Каримов сессияда усталик билан гапни бошқа томонга буриб юборди. Гарчи собиқ КГБни Олий кенгашга бўйсундиришга жоним билан розиман десада, ўша куни ҳовурлар босилгандан кейин бу масалани бутунлай муҳокамадан чиқариб ташлашга эришди.

ЙЎЛДОШЕВ: Умуман ҳозир…

КАРИМОВ: Бу КГБ тўғрисида… Иккинчи масала, Рўзимуродов ҳақида бўлса, сиз таклиф қилган масалангизни овозга ҳам қўйиш керак эмас.Таклифингиз тўғри. Рўзимуродов ҳақида депутатларга қандай маълумот керак бўлса, уни шу бугуннинг ўзи бериш керак. Мана Олий суднинг каттаси, Конституцион судни каттаси, суд дейиладими бизада, ёки комитет дейиладими? Мана буларни каттаси ким бўлса ҳам, лозим топсангиз шуларга ҳозир топширсагу кунни охирида ёки қачон булар тайёр бўлгандан кейин шу масалани сизларга маълумот берса ҳеч қанақа қаршилик йўқ.

ИЗOҲ: Бу ерда ҳам Каримов аслида раислик қилувчига кўрсатма бермоқда. Гап шундаки, Олий кенгаш регламенти, яъни иш тартиби бўйича маълумот муҳокама қилинмайди. Фақат эътибор учун қабул қилинади. Маълумот ёзма равишда ҳам тарқатилиши ва шу билан иш битиши мумкин. Шу боис Каримов кўпчилиги содда бўлган депутатларни лақиллатиб, масалани маълумот тарзида қўйишни истамоқда эди. Лекин гап қонунлар бузилгани ҳақида бораётганди.

НУСРАТОВ: Мана Конституция бузилди. Ман шу масалани комитет кўрсин деган, таклиф қилдим. Шуни овозга қўйсинлар.

ЙЎЛДОШЕВ: Яхши, Шуҳрат Нусратович, энди битта нарса борда бизда, ўзи кун тартибида бор. Президентнинг фармонларини тасдиқлаш тўғрисида.Ўшанда шу фармонга келганда буни батафсил муҳокама қилиниб, битта қарорга келинади.Буни ҳозир, дейлик, шишириб муҳокама қилишни ҳеч ҳожати йўқ. Биз ҳозир сизлар билан кун тартибини кўраяпмиз, кун тартибини.Энди Шовруқ Рўзимуродов тўғрисида мен Шуҳрат Нусратович берган таклифни овозга қўяман.

НУСРАТРОВ: Мени таклифим бўйича Конституция бузилгани ҳақидаги масалани конституция комитетига берайлик, улар ўз хулосасини берсин.

ЙЎЛДОШЕВ: Ман шуни айтаяпманда…

ИЗOҲ: Раислик қилувчи ишораларини яхши тушунмаганидан Каримов безовта бўлади ва жаҳл билан яна унинг сўзини бўлади.

КАРИМОВ: Йўқ кечирасиз, бу масалада, катта, ҳозир масала қўйилаяптики… қонун бўйича, қулоқ солинглар, ўртоқ Нусратов бизани очиқ гапиришга нима қилаяпти… агарки, Конституцияда ёзилганки, агар президент қонунни бузса, уни айтайлик, қайтариб лавозимдан тортиб олишга асос бўлади деган гап бор. Ўртоқ Нусратовнинг ҳозир астойдил гапирадиган гапи тагида мана шу гап бор. Ки, бизар ҳозир бир қарорга келсакки, шу президентга қаратиб қўйиш керак, деган нуқтани ман агар нотўғри ёзган бўлсам, ки ман қонунни бузган бўлсам, эртага асос бўлади Каримовни президентликдан чақириб олиш. Мана бундай масалани ўртоқ Нусратов очиқ қилиб айтиши керак. Мана шундай гап бўлаяпти. Гап шундайки, президент қонунни буздими ёки бузмадими? Мана шу масалани бундай қўймоқчи булар. Ман айтмоқчиманки, агарки мана шу КГБни бутунлай йўқ қилиб, бу қонун нотўғри бўлса, бу қонунни бузиш эмас, айтайлик бир қонунни маъносини ҳам ўзгартириш, ман фармонни номини ёки маъносини ҳам ўзгартириш тўғрисида ман розиман, агарки Конституция бошқа-бошқа нималар айтсаки бу қонунни ўзгартириш керак, деса бу бошқа гап.

ИЗOҲ: Гап бирор бир қонун эмас, балки Конституцияга хилоф равишда чиқарилган Фармон ҳақида бораяпти. Каримовнинг бу нутқи олдингиларига қараганда анча чалкашроқ. Чунки у боши берк кўчадан чиқишга йўл қидирмоқда ва орқага чекиниб, чиқиб кетиш учун чора изламоқда эди.

КАРИМОВ: Лекин асосий мазмун бошқа ишда кетаяпти. Лекин очиқ айтишимиз керакки, бу олдиндан тайёргарлик кўриб, баъзи бир ўртоқлар мана шу масалани у томонадан бу томондан олиб келиб битта масалани қўймоқчики, бу президент диктатор бўлдию бу президент, айтайлик, нимани, қонунни бузди. Қонунни бузса, эртага сизларга овозга қўядики, шу масалани ҳисобга олиб, асослаб Каримовни президентликдан озод қилишни…Шуни ҳам тўғри билинглар.

ИЗOҲ:(Залда шовқин…) Сессия олдидан “Тошкентликлар фитна уюштириб, Каримовга қарши чиқишмоқчи” деган гап тарқатилганди. Бу гапни асослаш учун Каримов вакиллар палатасида кутилмаганда Президент сайлови ҳақидаги қонун лойиҳаси ва президентликка номзод масаласини ҳам кун тартибига келтирган. Мирсаидовни эса ваколатлари чекланган вице-президентликдан кенг ваколатли Бош вазирликка ўтказишни таклиф қилганди. Мазкур сессия охирида шу нарса аён бўладики, сайлов ҳақидаги қонун лойиҳаси аслида кейинги сессия учун тайёрланаётган экан ва пишмасдан бу сессияга олиб чиқилган. Шу боис иш битиб, эшак лойдан ўтгач, бу масалани кейинги сессияга қолдиришади. Лекин ҳозир депутатларда тошкентликлар Мирсаидов бошчилигида ҳокимият учун курашишмоқда, Каримов шунча катта лавозим берса ҳам кўнмаяпти, президентликка Ислом Каримов номзоди қўйилишидан норози, деган фикрни пайдо қилиш учун бу керак бўлганди.

Демократ депутатларнинг президентни танқидга кўниктириш йўлидаги уринишлари жиддий эканлиги ва улар бу мақсадларидан қайтмасликларини билган Каримов гуруҳи “тоекентлик” деган ўйинни ишга солганини кейинчалик ошкор қилиб қўйишди.

Маҳаллийчилик, одамларнинг қон-қонига сингиб кетганидан фойдаланиш эса коммунистик режимнинг асосий қуролларидан бири. Балки демократ депутатларнинг Каримовнинг зулмига қарши чиқишини ва буни улар очиқ ойдин тайёрлашаётганини билган баъзилар бундан фойдаланиб қолишга ҳам уринган бўлишлари мумкин. Лекин демократ депутаталарнинг рўйхати бўйича биринчилардан бўлиб Ошкоралик қўмитаси раиси Эркин Воҳидов, Фан ва маданият қўмитаси раиси Аҳмадали Асқаровлар сўзга чиқиши керак бўлган ҳолда улар сессияда жим ўтиришди. Бугунга қадар ҳам улар сессиядан бир кун олдин кечки зиёфатда Ислом Каримов билан нималарни муҳокама қилганларини сир сақлаб келмоқдалар.

ЙЎЛДОШЕВ: Нимани жанжалини қилаяпмиз, ман тушунмаяпман. Мана Олий судга, қонунчилик комитетига, Конституцион судга топширайлик, шу кўриб чиқиб, ўз хулосасини айтсин. Марат Зоҳидович сизда ҳам шу масалами?

ЗОҲИДОВ: (Русча гапиради):Шуҳрат Нусратович, мен сизга жавоб бермоқчиман. Мен ҳуқуқшунос эмасман, мен математик, мен механик. Лекин мен эслтмоқчиман, қачон СССР президенти Горбачев Садовая ҳалқаси ичида митинглар қилмаслик ҳақида фармон чиқарганда Алексеев бошчилигида Конституциявий кометет бу фармонни бекор қилди. Бу бир йил олдин бўлган эди ва ҳозирга қадар ҳам президент вазифасидан бўшатилган эмас. Шунинг учун керакли қонунларга кўра, керакли хулосалар қилиш керак. Бу биринчи масала, иккинcи масала, ҳозир президент айтдики, менга ҳам маълум бўлди, ҳақиқатдан ҳам депутатлар орасида, айниқса, кун тартибига президентни умумхалқ сайлови орқали сайлаш керак, деган масала киритилиши муносабати билан президентга баҳо беришда ҳар турли қараш бор.Биз президентни бу ерда сайлаганимиздан кейин ўтган бир ярим йил ичидаги фаолиятини кун тартибига киритайлик. Биз умумхалқ сайловига келмоқдамизми, демак биз қандайдир натижалар қилишимиз керак. Бу очиқ бўлиши ва регламентсиз бўлиши керак. Мен ҳам бу масалада тайёргарлик кўрганман ва сўзга чиқаман.

ИЗOҲ: Шуни айтиш керакки, Марат Зоҳидов биз тайёрлаган, 12 саҳифадан иборат ҳолда барча депутатларга очиқ тарқатилган мактубдаги талабни такрорламоқда эди. Унинг ўзи ҳам охирги дақиқаларда шу мактубга қўл қўйган. Аммо бу мактубда президентни бўшатиш талаби йўқ ва аксинча у йўл қўйган камчиликлар очиб ташланган ҳамда унинг ҳисоботини эшитиш, умуман вақти-вақти билан президентнинг ҳисоботини эшитиб туришга чақирилганди.

Аммо сессия чархи бошқа томонга айлангач, Марат Зоҳидов тўнини тескари кийиб, демократ депутатларни Москванинг жосуслари, деб айблайди ва текшириш учун комиссия тузишни талаб қилади. Каримов тавсияси билан Эркин Воҳидов раҳбарлигида шундай комиссия тузилади ҳам. Лекин бу ҳали кейин. Ҳозир эса…

ЗОҲИДОВ: Кейинги масала, бугун Мирсаидов ҳақида ҳам гап бўлмоқда. Бу ҳам кун тартибига киритилган. Мен яқинда бир раҳбар билан гаплашдим. У Анатолий Степанович Ефимов. У собиқ раҳбар ва ҳозир ҳеч қандай вазифада эмас. Мен уч кун олдин шаҳар советида уни СССР Олий совети рўйхатига киритишга қарши чиқдим. Кейин у билан Мирсаидов ҳақида ҳам гаплашдик. Ефимов айтдики, Мирсаидов ҳокимиятга интилмоқда. Бу жиддий масала. Бизнинг раҳбариятда келишмовчилк бошланмоқда. Мен биламан, фақат баъзи депутатлар орасида эмас, мен талабалар вакилиман ва биламан талабалар орасида ҳам ҳар хил гаплар тарқалмоқда. Мен март ойида Мирсаидов ҳақида “Нородное Слово”га суҳбат берган эдим. Мен ўшанда айтган эдимки, мана шу бўлмағур тартибсизлар пайтида талабаларни тинчлантириш учун бир республика раҳбари келган эди, деб. Газета Мирсаидов фамилиясини тушириб қолдирган. Ўшанда у ҳушёр эмас, деб гап тарқатилди. Лекин бу ёлғон ва уни қоралаш учун тарқатилган бўҳтонлардир. Яна шунақанги миш-мишлар. Агар шундай бўлса, биз Мирсаидовни чақириб бундай йўлдан фодаланилмайди, деб айтишимиз керак ва президентнинг фаолияти ҳақидаги масалани яна бир бор кун тартибига киритишни сўрайман.

ЙЎЛДОШЕВ: Шу гапларни ҳаммасини ўша кандидатуралар муҳока қилинганда айтса бўладику? Биз мана бош вазир ҳақида қўшдик. Кун тартибини аниқлаб олайлик, ўртоқлар.

ИЗOҲ: Фан ва халқ таълими қўмитасида ишлайдиган сирдарёлик демократ депутат Ҳамза Эшназаров сўзга чиқади:

ЭШНАЗАРОВ:385-сайлов округидан Эшназаров. Ҳурматли депутат ўртоқлар, биз нима учун инсон ҳуқуқи, депутатлар ҳуқуқи тўғрисида кўпроқ тўхталадиган бўлдик. Айниқса, шу бугунги кунга келиб. Менинг фикримча президентимиз жуда тўғри гапни гапирдилар, тайёргарлик кўриб келган бўлса керак деб, тайёргарликсиз ҳам келиш мумкин-ми, сессияга?

Энди мана шунинг боисини тушунтириб, ўзимнинг фикримни айтмоқчиман, инсон ҳуқуқи ҳақиқатда поймол бўлаётганлиги рост. Нафақат инсон ҳуқуқи, депутатларнинг ҳам ҳуқуқи поймол бўлаётганлиги факт. Эсингизда бўлса Ўзбекистон Халқ депутати Иномжон Турсунов милиция ходимлари томонидан калатакланганлиги, бундан олти ой олдин бўлган, бу ҳақда мен депутатлик сўровини бир неча депутатнинг имзоси билан топширган эдим. Шу Олий кенгашнинг президиуми ўзининг зиммасига ҳамда прокурорга топширган эди .Бугунгача жавоб йўқ-ку? Нега биз энди инсон ҳуқуқи, депутатларнинг ҳуқуқи поймол бўлаётганлигини тан олишни истамаймиз.

Биринчи таклифим, ана шу Иномжон Турсунов тўғрисидаги масала бугунги сессияга киритилиши керак.

Иккинчиси, Рўзимуродов тўғрисида қарор қабул қилинди. Мен бунга қарши эмасман, лекин Олий совет президиуми қарорини сессияда тасдиқлашимиз керак эди-ку? Нега бу масала бизнинг сессиямиз кун тартибига киритилмаслиги керак? Жуда кўп ўртоқлар бу ҳақда жуда ташвишланиб гапиришди. Бугун Турсунов, Рўзимуродовнинг бошига тушган эртага ҳар қайсингизнинг бошига тушиши мумкин. Бу, ҳеч ким гарантия берган йўқ. Бунинг устига бир кишининг диктати билан ана шу қарор қабул қилинди.

Биринчи куни Олий кенгаш президиуми қабул қилмаган эди. Иккинчи куни мажбур қилиб, ҳурматли президентимизнинг топшириғига мувофиқ бўлса керак, мен яна адашган бўлсам узр сўрайман, бу қарор қабул қилинди. Ахир бу инсофдан эмас-ку? Ахир бу қонундан эмас-ку? Ана шу икки масала кун тартибига киритилишини жуда қаттиқ талаб қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Биз бу масалани кўриб чиқдик-ку?!

ЭШНАЗАРОВ: Мен Иномжон Турсунов ҳақида президиумнинг хулосасини ва прокурорнинг жавобини, кейинги сессияда ахборот берилади, деб айтилган эди, лекин орадан уч ой ўтиб кетди, ишонмаганлар ўша сессияни стенограммасини кўтариб кўрсин. Биз юқоридан туриб кун тартибини белгилаб қўювчиларнинг айтганларини тасдиқлаб берувчи кишиларга айланиб қолганимизни тушунишимиз керак. Бу кечириб бўладиган ҳол эмас. Ҳар қанча доно киши бўлса ҳам, раҳбарият, майли ишонишимиз керак, ҳурмат қилишимиз керак, лекин 500 депутатни сайлаб қўйган бўлса, буни номини сессия деб қўйган бўлса, бу одамларнинг ҳам фикрини инобатга олиши керак-да ахир! Агар инобатга олинмайдиган бўлса, юқоридан айтиладиган ҳамма гаплар тасдиқланиб юбориладиган бўлса бу одамларнинг нимага кераги бор? Шунинг учун мен таклиф қиламан, мана шу икки таклиф бўйича масалани овозга қўйишингизни.

ИЗOҲ: Олий Кенгаш регламенти бўйича депутат таклиф қилдими раис уни овозга қўйиши ва қабул қилиб, қилинмагани шу йўл билан ҳал этилиши керак. Лекин…

ЙЎЛДОШЕВ: Бу иккита масала ҳам кун тартибига киритилиб бўлди, Декларация тўғрисида гаплашдик. Ўша ерда ҳуқуқ, эркинлик ҳақида ҳамма гап бўлади. Муҳокама даврида бунақа гапларни гапириш керак. Энди мани таклифим бор, мана шу киритилган таклифларни эътиборга олиб, кун тартибини тасдиқлаш.(Залда норозилик.)

Мана кун тартиби бўйича уч кишига сўз бераман.

ИЗOҲ: Каримов “Тугатинг”, дейди Йўлдошевга.

ЙЎЛДОШЕВ: Шу билан тамом.

САЛИМОВ-292-Булунғур сайлов округидан Салимов. Биринчи сессиялар яхши ўтди. Биринчи сессиямиз олти-сакиз кун давом этди. Кейин уч кун давом этди. Кейингилари ҳаммаси бир кунда тугаяпти. Лекин жуда кўп қонун қабул қилаяпмиз. Қонунни 5 ёки 10 минутда битта одамнинг информацияси билан қабул қилинмайди. Масалан ГАИ ходимлари, умуман милицияни кучайтириш бўйича қонун биринчи мартада қабул қилинмади. Иккинчи марта раёсатдан туриб гапирган одамларнинг гапи бўлгани учун ҳаммаси…. поимённий бўлгандан кейин ҳамма фамилия олдида туради, шуни учун қўрққанидан кўп одам ўшани яна қайтадан сайлаб юборади-да. “Ёпиқ” деган нарса бор, “очиқ ” деган нарса бор.

ИЗOҲ: Бу ерда депутат овоз беришдаги муаммони айтмоқда. Овоз беришдан олдин раислик қилувчи масалани ёпиқ ёки очиқ овозга қўйишни тасдиқлатиб олиши керак. Агар ёпиқ бўлса, овозларни қайд этиш машинаси исмларни кўрсатмаслиги керак.

САЛИМОВ: Масалан, актуал масала кўрилган пайтда ёпиқ овозга қўйилсин, деб айтиш керак. Буни бизга ўрнатган пайтда айтди-ку, ёпиқ овозга қўйилсин, деган пайтда бу ерда ўтирган одамларнинг биттасининг ҳам фамилияси тушмайди, деди. Лекин шунинг учун ҳам жуда кўп масалалар оғир бўлаяпти.

Иккинчидан, мана бу сессияларни олиб боришда жуда катта хатоларга йўл қўйилаяпти.Чунки парламент ишида депутатлардан ҳаммаси қатнашган эмас. Энди биринчи навбатда қатнашаётган одамлар бор. Раисдан илтимос, мана илгари, майли кўриб чиқамиз ва залга учта микрофон ўрнатамиз, деб айтган эди. Мен ўзим врачман, лекин биламан-ки мана шу ўтирган жойимиздаги битта микрофонни олиб, залга қўйса ҳам ўша микрофон бўлиб ишлайди. Мен электроник эмасман. Ҳозир масалан, ёнимда ўтирадиган Виктор ака билан гаплашиб ўтиргандим, шуни қилиш мумкин эди.

Учинчидан, шу ерда “Халқ сўзи” газетасининг редактори Аҳмаджон Мухторовни бизлар ҳаммамиз давлат арбоби, деб сайладик, редактор қилиб, лекин кечагида Раёсат уни олиб ташлади. Кеча таклиф киритилди, Аҳмаджон акани яна қайтадан қўйиб, ўзидан эшитайлик. Раёсатнинг ҳужжатлари ҳаммага тарқатиб берилсин, дедик. Ҳозирги редактор ҳам Самарқанддан. Аҳмаджон ака ҳам Самарқанддан. Мен у киши бўлсин ёки бу киши бўлсин, деб айтмоқчи эмасман. Лекин бу ҳам сессиянинг ишлари бутунлай оғирлашиб кетаётганидан далолат беради.

Кейин мана кўп масала кўрсатилаяпти. Масалан, Конституциянинг бузилмаслиги ҳақида. Масалан менинг шахсан ўзим сайланаётган пайтимда мени судга беришди. Агар депутат бўлиб сайланмаганимда мени қамар эди, депутат бўлганимдан кейин “Сизнинг ишингизда ҳеч нарса йўқ экан” деб қўйган. Шунинг учун суд масаласи, КГБ масаласи, ҳарбий комиссариат тўғрисидаги масала ҳаммаси Раёсатга эмас, асосий сессияга қулоқ солиб ҳал этилиши керак. Лекин экстренний масала бўладиган бўлса уни ҳам чиқиб айтиш керак.Лекин бугун ҳам…

ИЗOҲ:Тугатинг, деган қўнгироқ чалинади.

САЛИМОВ:3-мунут гапираяпман…Сессияни бугун тугатиш масаласида. Қўйилаётган масалаларни муҳокама қилиш қанча давом этади билмайман, лекин уларни эшитиш керак. Кейин яна битта нарса, депутатларнинг ўтирадиган жойлари алмашиб кетган. Кўп одам таклиф қилинган, уларнинг кимлигини ҳам билмаймиз. Ким ер тепаётгани ҳам билинмайди. Масалан Шавкат Муҳитдинович, сиз “Муҳокамани тўхтатамизми?”, десангиз, икки томондан иккитаси туриб “Тўхтатамиз” дейди. Сиз бу ёқда турган одамларга қарамайсиз-да, ўша икки кишига қараб, “Тўхтатамиз” дейсиз. Шунинг учун бу нарсаларни қайтадан қaрaб чиқилишини сўрайман.

ЙЎЛДОШЕВ: Демократияни ҳар хил тушунар эканмиз-да. Шу… Йўқ сиз учинчи марта чиқаяпсиз, Жаҳонгир ака.

ИЗOҲ:Мен бир минит учун сўз сўрайман, дейишимга қарамасдан ҳам раис сўз бермайди.

ЙЎЛДОШЕВ:Мен мана ваъда қилганман, иккита ўртоқ. Аниқ таклиф учун….

АЛИЕВ: 348-Қумқўрғон сайлов округудан Алиев, ҳурматли депутатлар.Мен аввалло Олий совет президумига шундай депутатлик сўрови билан мурожаат қилмоқчиман. Ўтган 5-сессиядан кейин Ошкоралик қўмитаси призидиум томонидан тугатилди. Кейин навбатдан ташқари сессиядан олдин қўмита яна қайтадан тикланди. Ваҳоланки қўмитани тугатиш ёки унинг таркибига ўзгартириш киритиш фақат сессиянинг вазифасига киради. Шу масала бўйича Шавкат Муҳитдинович, депутатлик сўровига жавоб берсангиз.

Иккинчидан, менинг сессия кун тартибига шундай қўшимчам бор. Шу йилнинг 18-21 август кунлари мамлакатда давлат тўнтариши бўлди. Шу масала бўйича ҳам Ўзбекистоннинг адресига жуда кўп тошлар отилди. Мен бу борада бошқа жумҳуриятларда бўлгани каби бизда ҳам депутатлар бу масалани муҳокама қилиб, ўз фикрларини билдиришларини илтимос қилардим. Чунки мен ўзим “Ахборот”да кўрдим, мана шу ерда ўтирган катта мансабли депутатлар Янаевнинг Ўзбекистон ва Қозоғистонда тартиб бор, деган гапларини “Мана, бу Янаев томонидан бизга берилган катта баҳо” деб айтган гаплари менинг қулоғимдан кетгани йўқ. Адашган бўлсам кечирим сўрайман, лекин шу масала бўйича фикрларингизни билдиришларингизни сўрайман.

ҚОДИРОВ: 45 сайлов округи, Бахтиёр Қодиров. Ҳозир кўтарилаётган масалалар сиёсий ва жуда муҳим. Лекин мана президентимиз айтганларидек, республикамизда иқтисодий аҳвол жуда оғир. Афсуски нима бўлаяпти, иқтисодий томондан қаёққа кетаяпмиз, депутатлар хабардор эмас. Республикамиз иқтисодий борада дунёдан четланиб қолди. Ҳозир бизлар янада марказлаштириш бўйича кетаяпмиз. Тадбиркорликни ривожлантирамиз, деймизу лекин амалда ҳеч гап йўқ. Шунинг учун мен таклиф қилардим-ки, бугунги сессияда албатта президентимиз ҳозирги иқтисодий аҳвол ва қандай йўлдан борамиз, деган мавзуда аниқ, батафсилз информация берсинлар. Шуни тушуниб, қаёққа кетаётганимзини билиб, ўшандан кейин президент сайлови ҳақидаги қонунни ва кимни тавсия қилиш масаласини кўрсак. Бу масала кун тартибига киритилгандан кейин мен ўз фикримни янада батафсил айтаман. Мен нима учун бу масалани таклиф қилаяпман. Март ойида нархлар ошишидан олдин мен президентдан очиқ ойдин сўраган эдим. Ўртоқ Ислом Абдуғаниевич, қайси йўлдан биз юрамиз? Қандай программа бўлади, деганда, Горбачев билмаса, ман қаердан биламан, ана олимлардан сўранглар, деб жавоб берган эдилар. Мана шунча вақт ўтди, ман ўйлайман-ки, Ислом Абдуғаниевичнинг аниқ программалари бор. Ҳозир биз мустақил бўлдик, демак, Олий кенгаш қайси йўлдан боришимизни билиши керак.

ЙЎЛДОШЕВ: Энди ўртоқлар бу таклиф бизнинг кун тартибимизда бор. Биз ҳамма масалани аралаштириб юборишга ҳаққимиз йўқ. Президентни сайлаш ҳақидаги қонун ўз йўлида, бу қонунни қабул қиламиз. Ким президент бўлади, кимни номзод қилиб кўрсатамиз, ўшанда ўз прогараммасини айтадими, бу мутлақо бошқа масала. Биз шунинг учун ҳам уларни кун тартибида бўлиб-бўлиб қўйдик. Қонунни қабул қилиш, номзодни белгилаш ва сайлов кунини белгилаш. Вакиллар йиғилишида номзод қилиб Ислом Абдуғаниевич Каримов кўрсатилсин, деб таклиф киритилди. Мендан чиқмади бу таклиф. Манимча Пиримқул Қодиров биринчи айтдилар. Бошқа ўртоқлар қўллаб қувватлади. Шунда Олий кенгашда номзодлар муҳокама қилинганда ўша номзод сифатида чиқиб айтади.

ИЗOҲ: Залдан депутат Тойиба Тўлаганова минбарга қараб юради ва сўз сўраб раисга термулиб туради. Лекин сўзни яна Каримов олади:

КАРИМОВ: Қисқача справка бериш мумкин. Бу таклиф тўғри. Ўзбекистонда аҳвол бошқа жойларга қараганда ҳам кескин, депутатлар албатта ахборот билиши керак, бугун аҳвол қандай, эртага нима бўлади, йилнинг охиригача қандай бўлади, ҳар қандай фуқаронинг тақдири қандай бўлади, ризқи-рўзи қандай бўлади, 92-йилга қандай тайёргарлик кўраяпмиз ва умуман мамлакатда бўлаётган аҳвол қандаю Ўзбекистон ўзининг эртасини қандай кўраяпти? Бу талаб қонуний талаб, бу талаб бўйича президент ҳам, бошқа арбоблар ҳам депутатлар олдида ҳисоб беришга мажбур. Кейин эсимиздан чиқармаслик керак, ҳамма гапларни халқимиз эшитаяпти. Шу нуқтаи назардан ҳам бу гаплар ҳаммаси халойиққа етиб боради. Шу нуқтаи назардан ҳисобот бериш эмас, балки маълумот беришни мен жони дилим билан қабул қиламан. Ман билганимни, ўз режаларимни, раҳбарият режаларини сизларга, айтайлик, ўртоқлашишга ман тайёрман.

ЙЎЛДОШЕВ:Демак, президентнинг маълумотини эшитиш кун тартибига киритилсин, дейилаяпти.

ИЗOҲ: Залдан СССР халқ депутати Золотухин ва мубораклик депутат Мурод Жўраев сўз талаб қиладилар. Август воқеаларини, яъни Москвадаги давлат тўнтариши ҳақидаги масалани кун тартибига киритиш талаб қилинади, депуталар Воҳид Азамов ва Самандар Қўқонов Ўзбекистон раҳбарларининг Горбачевга қарши фитнага қўшилгани масаласини кун тартибига киритишни талаб қилиб, ўринларидан туриб гапира бошлайдилар.

ЙЎЛДОШЕВ: Энди, у Август воқеаларига бир ярим ой ўтгандан кейин бу ерда баҳо беришнинг нима кераги бор! Марказий комиссия тузилган СССР Олий кенгаши томонидан. Агар бизнинг жумҳуриятга тегишли гап бўлса, ана ундан кейин ўша ахборотни кўришимиз мумкин. Ҳозир нима деймиз? Биз муносабатимизни ўшандаёқ айтганмиз. Мана бизда масала бор инсон ҳуқуқининг эркинлиги тўғрисида, ўшанда фикрларни билиш мумкин. Ман мана шу қўшимчалар билан кун тартибини овозга қўяман.

ИЗOҲ: Залда яна норозилик.

ЙЎЛДОШЕВ: Ошкоралик комитети тўғрисида айтдингиз. Буни мен сессия давомида сизга жавобини бераман, дедим. ГКЧП га муносабатимизни айттингиз… Энди битта аёлга сўз берамиз шу билан тамом.

ИЗOҲ: Каримов кун тартибини овозга қўйинг, дея раиснинг биқинига туртади.

ЙЎЛДОШЕВ: Мана Муқаддам Умаровнага сўз берамиз, бўлди. Генарал масаласида эса СССР халқ депатутлари сессиямизда қатнашиши мумкин, лекин ишимизга аралашиши керак эмас. Ўтиринг, ўртоқ Золотухин.

ИЗOҲ: СССР Халқ депутати бўлган Золотухин Ислом Каримовнинг ГКЧП давлат тўнтаришидаги иштироки ҳақида ҳужжатли маълумотим бор, дейишига қарамасдан унга қулоқ солинмайди. Тошкент шаҳар Киров сайлов округидан сайланган ва Олий кенгашда ишлаётган депутат Муқаддам Умаровага сўз берилади:

УМАРОВА:(Русча гапиради) 12-Киров сайлов округидан Умарова. Кун тартибини асос қилиб қабул қилишдан олдин мен сўз сўраганимга қарамасдан менга сўз бермаганлари учун мана шу масалага қайтишга мажбурман. Иккита масала қўшимча равишда кун тартибига киритилмоқда. Бу президент сайловининг вақти ва президентликка номзод кўрсатиш ҳақида. Лекин ҳали президент сайлови ҳақидаги қонун қабул қилинмасдан қандай қилиб бу масалалар кун тартибига киритилиши мумкин. Бугун қўлимизга берилган қонун лойиҳасининг 25-моддасида президентлика номзод Олий кенгаш томонидан ва сиёсий партиялар томонидан кўрсатилиши айтилган. Балки биз мана шу жойни қабул қилмасак, у ҳолда нима бўлади? Шундай экан, қандай қилиб йўқ нарсадан кейинги масалани кун тартибига киритиш мумкин. Балки умуман бу қонунни қабул қилмасак-чи?

ЙЎЛДОШЕВ: Агар қонунни қабул қилмасак, автоматик равишда у иккита масала кўрилмайди.

УМАРОВА: Мазкур қонун лойиҳасида президент сайлови Олий кенгаш ва ёки президиум томонидан белгиланиши айтилган. Балки бу ҳам муҳокама жараёнида ўзгарар. Лекин биз қонун қабул қилингани каби ундан келиб чиқадиган масалаларни кун тартибига киритмоқдамиз. Иккинчидан, Ислом Абдуғаниевич, вице-президент вазифасини йўқотиб Бош вазирни тайинлаш масаласини кун тартибига киритдилар. Бу масала ҳали Конституцияга киритилмаган ва биз буни кун тартибига қўшмоқдамиз, демак, аввал Конституцияга ўзгартириш киритиш ва ундан кейин бу масалани кўришимиз керак. Кун тартибида Конституцияга ўзгартириш киритиш жойи ҳам бор. Лекин у бошқа ўзгартиришлар ҳақида, бу масала ҳақида эса гап йўқ. Мен бугун бу масални кўтаришга қарши эмасман. Аммо қонун қоида бўйича қилайлик демоқчиман. Ман кўтарган масалани овозга қўйишингизни илтимос қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Бўлди, ман микрофонни ўчирдим.

ИЗOҲ: Сурхондарёлик деҳқон Амирқулов минбарга чиқиб олади ва Марат Зоҳидовнинг иддаосига қарши гапиради.

АМИРҚУЛОВ: Сурхондарё 338-Янгиобод сайлов округи. Мана бугун эшиттик. Касални яширсанг, иситмаси ошкора қилади, дейдилар. Секин-секин юзага чиқаяти. Мен сўзга чиқиш учун ҳеч қандай кўнглим йўқ эди. Мен шу Шукрулло Мирсаидовни жуда яхши биламан. Мен депутат сифатида 200 вагон қувур олиб келганман. Москвада мен билан Россия ташкилот раҳбарларини учраштириб қўйган шу одам. Қачонгача мансаб талаш бўлади. Ўртоқ Ефимов, Мирсаидов мансабга талашаяпти, деб бояги гапни айтган экан, у одамда мансабпарастлик йўқ, шунинг учун Ефимов шу ерга чиқиб, шу сўзига жавоб берсин, Бошқа гапим йўқ.

ИЗОҲ׃ Залда сесия олиб борилишига қарши норозилик. Йўлдошев яна бир депутатга сўз беришга мажбур бўлади. Самарқандлик депутат Маҳмудов минбарга чиқиб, гапира бошлайди.

МАҲМУДОВ:- 6-сессияда мен бир саволларни ёзиб раҳбарларга берган эдим. Бу шундай саволлар эдики, 15-20 дақиқада жавоб тайёрлаб айтиш мумкин эди. Ўртоқ Йўлдошевга ёздим, жавоби йўқ. Президентга ёздим, жавоби йўқ. Жўрабековга ёздим, жавоби йўқ, давлат Радио телевидение раиси Ганжа Ёқубовга ёздим, жавоби йўқ. Мен илтимос қиламан, ҳар бир сессиянинг охирида мана шу ерга чиқиб саволларга жавоб беришсин. Шу кун тартибга киритилсин.

ИЗOҲ: Самарқанд вилоятининг Каттақўрғон сайлов округидан сайланган депутат, айни пайтда вице-президент Шукрилло Мирсаидов минбарга чиқади.

ЙЎЛДОШЕВ: Шукрулло Раҳматович, кун тартиби бўйичами ёки жавоб берасизми?

МИРСАИДОВ: Жавоб… Ўртоқлар, энг аввал ҳам бор мен сизларни ҳамжиҳатлик, бирликка чақирмоқчиман.Чунки ҳаммамизнинг орқамизда халқ турибди. Биз ҳамжиҳат бўлмасак, бир-биримизни қўллаб қувватлмасак халқ бизни кечирмайди. Энди ҳалиги кўтарилган масалалар бўйича. Бу ҳам халқ душманларининг иши. Қачонгача Москвадан келиб бизларга ақл ўргатади? Бунақа маломат тошлари мени бошимга жуда кўп тушган. Мен билан бирга ишлайдиган одамларнинг ҳаммаси билади.

Мени ўртоқ Анишечев (1984 йилда “тартиб” ўрнатиш учун Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиби сифатида Москвадан юборилган шахс-ЖМ) таъқибга олган, бир пайтлар 11 яшарлигида отаси қамалган деб, лекин архивдаги оқланган материални йўқ қилиб юборган. Ана ўшанда ҳам айтганман, ўртоқлар мани шаҳар сессиясига олиб чиқингларда, мен кетай, деб. Мени Сатин (“Тартиб” ўрнатиш учун Тошкент шаҳар партия комитетига раҳбар қилиб юборилган шахс-ЖМ) ҳам таъқибга олган, шаҳардаги бўлаётган ҳамма ишларни менга тақаб. Бир иккита корхоналарининг, шу оғаларимиздан бўлган раҳбарлари Тошкент шаҳрига четдан ишчи олиб келганда бу ишчи кучи келишига қарши чиқиб, буни йўқ қилиш мақсадида 16.800 сўмдан налог чиқарганимизда улар бизнинг ҳуқуқимизга қарши чиқаяпти, деган. Чунки Тошкент шаҳрида ўзбеклар камайиб кетган вақт эди. Ана шунда Бош прокуроргача ёзиб, жиноий ишлар ҳам қўзғатмоқчи бўлишган.

Бугун сизлар муҳокама қилаётган гапларни мен бир йил олдин айтганман. Орқаваротдан эмас. Президент кенгашида айтганман. Президент кенгашида ман таклиф киритганманки, ўртоқлар президентимизни халқ сайлаши керак. Халқ сайловидан ўтишимиз керак, деб. Ана ўшанда ҳурматли Ислом Абдуғаниевичга ҳам айтганманки, “Ислом ака, ҳозир халқнинг ҳаммаси бизларни қўллаб-қувватлаб турган пайтда президент сайловини ўтказиб олсак яхши бўларди. Кейин қийин бўлади, деганман. Президент кенгаши аъзолари бу таклифни мана Мирсаидов таклиф қилаяпти, деб кенгашга олиб чиққан. Буни ҳам бўйинга олиш керак. Кенгашда бир-иккита хушомадгўйлар, келгусини билмайдиганлар айтишди-ки, ҳозир олиб чиқсак, халқ иккига бўлиниб кетади, деб. Энди олиб чиқсак, тўртга бўлиниб кетаяпти-ку? Шу билан тўхтатишди.

Лекин ана ўша Ефимов, ундан кейин Берков дегани, Совминнинг биринчи муовини эди, ҳозир кетди, мен у билан ишламаймиз, деганимдан кейин уни президент кенгашига олиб, кейин Москвага яхшилаб кўтариб, жўнатиб юбордик. Ефимовлар гап тарқатди ўшанда ҳам Мирсаидов амал талашаяпти, деб. Ана ўшанда Бош вазирлик тугатилиб Президент ҳузурида Вазирлар маҳкамаси тузилди ва вице-президент вазифаси жорий этилди.

Мана шунда ҳам гап чиқмасин, қачонгача ўзбек халқига тавқи лаъанат келадики, булар амал талашадиган экан, қачонгача булар бир-бирининг устидан, орқасидан гап қилиб юрар экан деб, тишни тишга қўйиб, нима дейилса ўша деб келдим. Лекин ўз вазифамни халқимни олдида виждонан ҳалол, рўйростлик билан айтиб ўтаманки, бажариб келдим. Кейинги пайтда бир хил гап сўзларга киришиб мани практик ишлардан узоқлаштиришлар ҳам бўлди. Бу менга зарар бўлгани йўқ. Бу иқтисодга зарар келтиришини ман президентга ҳам айтдим. Бундан 15 кун олдин, агар ман амал талашадиган бўлсам, мана Ислом акам, ўзлари тасдиқлашлари мумкин, яъни Москвага Россия билан шартнома тузишга кетишдан олдин кириб айтдим, келинглар мани тинч қўйинглар, ман шу чиқиб кетай, ман ишламайман, манга рухсат беринг, келганда ҳам айтдим, кеча ҳам айтганман, бундан беш кун олдин ҳам айтганман.

Сизлар мени Совмин раиси қилиб сайлаётганларингизда ҳам айтганман. Сайласаларинг ҳам шу ишни қиламан, сайламасаларинг ҳам деб.

ИЗOҲ: Шу ўринда изоҳ бериш керакки, Министрлар кенгашининг олдинги раиси Мирқосимов Паркентда қон тўкилишига аралашгани сессияда кўтарилиб, унинг сайланмай қолиши аниқ бўлганда Ислом Каримов унга алтернатив ўлароқ Мирсаидов номзодини кўрсатган, унга ҳам эътирозлар бўлган ва Каримов уни мард, жасоратли, фидойи раҳбар дея мақтаган эди. Ўшанда Мирсаидов эътирозларга жавобан истасанглар сайланглар, истамасанглар йўқ, деган эди. Энди ўша сессияга ишора қилмоқда.

МИРСАИДОВ: Шунинг учун мен қаерда ишлар эканман, ўзимнинг халқимга, ўзимнинг юртимга хизмат қиламан. Шунинг учун манга амалинглар керак эмас. Шунга қараб хулоса қилинглар. Мана вице-президент дейдими, бало дейдими, баттар дейдими, амал деган нарса керак эмас.Шунинг учун ман ҳозир сизларга айтишим мимкин, манга амалнинг кераги йўқ. Мен ҳеч қачон, ҳеч кимга бўйсуниб ишламаганман, ишламайман ҳам. Мен ҳалиги, тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб ўлишни хохлайман. Шунинг учун эътиборларинга раҳмат, мани тинч қўйинглар.

ИЗOҲ: Мирсаидов минбардан тушиб зални ташлаб чиқиб кетди. Бу эса унинг ҳам сиёсий ва ҳам шахсий ҳаётига зулмнинг зарбаси тушиши учун йўл очди.

ЙЎЛДОШЕВ: Эътибор учун қабул қиламиз бу ахборотни, демак ўртоқлар кун тартибини айтилган масалалар бўйича тасдиқлашни таклиф қиламан…

Видео тасма мана шу ерда узилган… давоми юқорида сўзга чиққанларни қоралашга айланиб кетган бу сессияга бугунга қадар берилган уч баҳога қайтамиз.

Каримов гуруҳи бу сессияни тошкентликлар уюштирди ва уларнинг менга қарши фитналари эди, бошида Мирсаидов турганди, деган фикрни сесиядан кейин ҳам кўп такрорлади. Бу фикрни мухолифатдан ҳам баъзилар бир муддат қўллаб келдилар, сўзга чиққанлар орасида Мирсаидовнинг ўзи билан бирга 4 киши тошкентлик эди, холос. Улардан бири Марат Зоҳидов эса унга қарши гапирди. Сўзга чиққанларнинг аксарияти самарқанликлар эди ва Сурхондарё, Сирдарё, Бухородан чиққан депутатлар ҳам Каримовни ҳимоя қилганлари йўқ. Аксинча унинг сиёсатига қарши эдилар. Бу эса 7- сессия тошкентликларнинг фитнаси эди, деган гап уйдирма эканлигини исботлаб турибди.

Рус инқилобидан олдинги Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонликлари ўртасидаги низоларни Совет даврида шўролар усталик билан қўлланиб келишди. Мансабларни тақсимлашдан ҳатто олий ўқув юртларига талабалар қабулига қадар ана шу мезондан келиб чиқиб иш тутдилар. Бу эса аслида бир халқ бўлган миллатни уч-тўртга бўлиб, бу бўлинишни одамларнинг онгига сингдириб юбориш эди.Ҳатто бугун ҳам кимларнидир айблаш учун “самарқандликлар”, “тошкентликлар” ёки “фарғоналиклар” калималарини қўлланиш одат тусига кирган. Ўзини зиёли, демократ деб ҳисоблаганлар ҳам бу зеҳниятнинг қулига айланганлар.

Каримовчилар “тошкентликлар фитна уюштирди”, деган гапни тарқатиш билан қолган содда авомни ўзи томонга жипслаштиришнинг йўлини топди ва ҳокимиятини мустаҳкамлади.

Ҳокимиятни қўлда сақлаш учун ҳамма жирканчликларга борилади, деган гап бор. Аммо қўлида ҳокимият бўлмаган баъзи бировлар ҳам шу гапни бир муддат айтиб юрганлари зеҳниятнинг занги осонликча кетмаслигини кўрсатади.

Иккинчи иддао эса, бу ишнинг ортида Москва турибди, дейилган гап ва бу даъвонинг муаллифи Марат Зоҳидов эди. Аммо унинг талаби билан бу масалани ўрганиш учун Олий кенгаш, Ислом Каримовнинг маддоҳларидан иборат комиссия ҳам бу сессияни Москвага боғлай оламади.

Гап шундаки сессия бораётган пайтда Москва телевидениеси Тошкентда депутатлар Каримовни ағдармоқдалар, дея хабар тарқатди. Хабар манбаи эса “Известия”нинг Ўзбекистондаги мухбири Шахобиддинов. Ўша кезда депутатлар орасида Москвадан узоқлашиш руҳи бор эди. Бу айниқса, демократ депутатлар орасида кучли эди. Каримов сиёсатига қарши чиққан депутатларнинг аксарияти мустақиллик курашчилари бўлиб, Каримовни Москванинг одами, деб ҳисоблардилар. Шу боис ҳам исёнда Москванинг қўли бор, деган гап кўп яшамади.

Ниҳоят учинчи баҳони мазкур сессияда “бу коммунистларнинг фитнаси”, дея Каримовни ҳимоя қилиб сўзга чиққан депутат Салай Мадаминов, яъни Муҳаммад Солиҳ яқинда ўртага қўйди.

“Муҳаммад Солиҳнинг “Озод овоз”ташкилоти директори Бобомурод Абдуллаев билан суҳбати, 2002 йил, 7 Ноябр, Норвегия, Осло шаҳри.” (Эслатма:Мазкур суҳбат www.ozodovoz.org ва www.uzbekistaнerk.org  веб саҳифаларида чиқди):

“ОзодОвоз“: Сиз Ўзбекистоннинг ўн йиллик мустақиллик даврида Каримов режими Сизни, қариндошларингиз, яқинларингиз ва дўстларингизни қамоққа ташлаганини айтдингиз. Бугун шуларнинг ҳаммасини кўргач, 90-йилларнинг бошида парламент сессияларининг бирида Ислом Каримовни ўша пайтдаги Бош вазир Шукрулла Мирсаидовдан ҳимоя қилганингизга пушаймон қилмайсизми?

Муҳаммад Солиҳ: Йўқ. Бу ҳақда пушаймон қилмайман. Чунки Мирсаидовнинг таклифига қарши чиқиб, мен сиёсатдаги уруғ-аймоқчиликка қарши чиққандим. Ўшанда Мирсаидовнинг шу таклифи ортида мамлакатдаги сиёсий ҳокимиятни ўз қўлига олишга шай турган баъзи уруғ аймоқлар бор эди. Мен ҳамма вақт сиёсатда уруғ-аймоқчиликни ёқтирмаганман. Чунки уруғ-аймоқчилик миллатимизни фожеaга етакловчи, унинг шаклланишини тўхтатиб қўювчи касалликдир. Ўшанда мен Каримовни ҳимоя қилиш учун эмас, жаноб Мирсаидовнинг иккиюзламачилиги ва ёлғонига қарши чиққандим. Бу нарса ўз-ўзидан рўй берганди. Мен Каримовга қарши фитна тайёрланаётганидан бехабар эдим. Ҳар галгидек мен Каримовни танқид қилишга тайёрланаётгандим. Бирдан ҳар сессияда Каримовнинг ёнини олиб унга қарши айтилган танқидларга норозилик сифатида оёғи билан полни уриб ўтирадиган Мирсаидов чиқиб, президентни танқид қила бошлади. Мен ҳайратда қолдим. Мен бу ўзгариш, иккиюзламачилкка қарши чиқдим. Натижада менинг чиқишим Каримовга қарши тузилган коалицияга катта зарба бўлди ва Каримовга тахтда қолишга ёрдам берди…”

Юқорида Мирсаидовнинг сўзлари… У Каримовни танқид қилган эмас, аксинча ўз шаънига айтилган гапларга жавоб бериб, амал истамаслигини таъкидлаб, ҳатто сессияни ташлаб чиқиб кетди. Қолаверса, бу сессияда сўзга чиққанлар кимга уруғу кимга аймоқлигини ҳам кўрдингиз. Баҳони ўзингиз беринг.

Хуллас, нима бўлганда ҳам 7-сессиянинг қўлимизга етган видеотасмаси бугунга қадар сиёсатда қўлланиб келинган уйдирмаларга чек қўйди ва кимнинг ким эканлигини кўрсатиш учун, тарихни уйдирмалар эмас, ҳақиқат тўлдиражагини исботлади.

7-сессия Ўзбекистонда қайта қуриш ва Ошкоралик туфайли куртак отган демократиянинг сўнгги куни эди. Мустақилликнинг душманлари бугун мустақиллик қаҳрамони бўлиб юрган бир пайтда демократиянинг қотиллари демократия курашчисиман, деб юрганига эса асло ажабланмаса ҳам бўлади.

(Давоми бор)

http://turonzamin.org/2013/07/13/iak15-2/#more-22719