Жаҳонгир Маматов׃ “ИАК”

 

16. ДЕВОНДАГИ ДЕВОНАЛИКЛАР

Еттинчи сессияда Каримов ҳақиқатдан ҳам кўп хато қилгани, муҳокама унга дарс бўлганини ўзи ҳам айтганига қарамай демократ депутатларга ҳужум бирдан кучланиб кетди. Бундан руҳланган Каримов ҳам ҳужумга ўтди ва бизни “бир ҳовуч қора кучлар” дея айблай бошлади.

Мен  ўрнимдан турдимда:

-Ислом ака, бундан бир неча дақиқа олдин хатоларингизни тан олиб тургандингиз, энди эса тўнни тескари кийиб олдингиз,-дедим.

Шундан кейин яна залда руҳланиш бошланди ва сўзга чиқишни истаганлар минбарга қараб юра бошладилар. Каримовнинг ишораси билан Йўлдошев танаффус эълон қилди.

Бир гуруҳ депутатлар Каримовни ўраб олдилар. Ҳамма ҳар нарса дер эди. Каримов бизга юзланиб׃

-Бу ерда ҳар хил одамлар ва ҳар хил масалалар айтилмоқда. Мажлисдан кейин мен ҳам қолайин, сизлар ҳам қолинглар, бутун муаммоларни келишиб олайлик,-деди.

“Келишиб олган билан нима ҳал бўлади?” дедик биз.

-Агар мен айтган гапга ишонмасангизлар, майли ўртада протокол тузамиз,-деди у.

Бу гапни эшитган “исёнчи” депутатлар жим бўлдилар.  Дарҳақиқат, танаффусдан кейин Каримов сайлов ҳақидаги лойиҳа ва бошқа муҳокамаларни кун тартибидан чиқариб олди. Биз буни ғалаба, деб ўйладик. Аслида эса бу Каримовнинг усталиги экан. Чунки у эндгина сўнган аланга яна қайтадан олов олиб кетмаслиги, сўнгги чўғига қадар ўчирилгандан кейин масалага қайтишни режалаган экан. Биз партия идораларида ишламаган, КГБ сабоғини олмаган ва юқоридаги ўйинларни билмаган содда депутатлар “Каримовни синдирдик” дея гердайиб ўтирардик.

Каримов “Кимнинг менда гапи бўлса қолсин, қолганларга жавоб” деди ва юзга яқин депутат қолдик.

У Равил Абдуқодировга протокол юритишни топширди.

Биз сиёсий масалаларни айтар эканмиз, бир икки киши доим гапни бошқа томонга буришга интилар эди. Масалан, Номоз Саъдуллаев қайта-қайта ўрнидан туриб, у сайланган Қўшработ туманидаги қайси бир хўжаликка янги трактор ёки шунга ўхшаган бир нарса лозимлигини айтарди. Бу эса бошқаларга ҳам таъсир қилиб, улар сиёсий масалалар четда қолиб, ўзларининг туманларига нимадир сўраш ва буни протоколга ёздириш бўйича мусобақалашиб кетдилар.

Шунга қарамай, биз Ошкоралик қўмитаси ёпилиши хато бўлгани, “Халқ сўзи” газетасининг Бош муҳаррири ишига дарҳол тикланиши, матбуотга эркинлик бериш, мухолифат гуруҳларига босқи ўтказмаслик каби бир қанча сиёсий талабларни ҳам ёздирдик. Ҳатто, Аҳмаджон Мухторов ўша киниёқ ишга тикланди. Аммо булар вақтинча тадбирлар эканлиги ва Каримовнинг калласида сайловга қадар ўйин ўйнаш режаси борлигини билмаган бизларга бу қадамба қадам ғалаба бўлиб кўринар эди. Демократия ғалаба қилмоқда, деб ўйлардик. Аслида эса, демократиянинг сўнги учқунлари ҳам сўндирилаётган экан.

Икки соатлик муҳокамадан кейин кимдир:

-Бу талаблар қачон бажарилади ва ким назорат қилиб, ким ҳисоб беради?-деди.

Шунда Каримов:

-Бўпти, ораларингдан бир кишини танланглар, бу ишнинг назоратини унга топширамиз,-деди.

Кейин бир зум ниманидир ўйлади-да:

-Мен президент девонида янги бир лавозим ташкил қиламан ва шу одам фақат ана шу протоколда ёзилганларни назорат этиш ҳамда менинг сизлар билан учрашиб туришимни амалга ошириш билан шуғулланди. Мана мажлисда кўрдинглар. Мен ишониб юрган одамларнинг ҳаммаси писиб ўтирди, аблаҳлар. Бирортаси чиқиб кўксини қалқон қилган эмас. Мен кимга ишонишим керак? Атрофимда ҳаммаси эски коммунистлар, фикри, калласи қотиб қолган одамлар. Мен ҳам демократия қилишни, шу мамлакатни оёққа қўйишни истайман. Бугун сизлар менинг кўзимни очдинглар. Аслида менинг ҳақиқий дўстларим сизлар экан. Мен сизларга суянишим керак экан. Сизлар билан бир бўлишим керак экан,-деди.

Унинг кўзларида ёш ҳалқаланганидан бу гаплар юрагидан отилиб чиқаётганига ҳеч кимда шубҳа йўқ эди. Унинг ролни маҳорат билан ўйнаши залда ўтирганларнинг тушига ҳам кирмаганди.

-Хўп,-деди Каримов қани кимни кўрсатасизлар?

Депутат Ойгул Маматова:

-Буни Жаҳонгир уддалаши мумкин,-деди.

Каримов бир зум ўйланиб, кейин менга қараб, термулиб қолди. Шошиб қолдим. Чунки бир неча дақиқа олдин, Ошкоралик қўмитасига тазйиқ тўхтатилиши ҳақидаги гапни ҳам протоколга киритган эдик. Қўмита раисининг ўринбосари лавозимида фаолиятимни давом эттиришни истардим. Президент айтаётган иш, ҳукуматда бўлиб қўлимни боғлаши ва қўмитадан ажратиши аниқ эди. Чунки ҳам қўмитада ишлаб, ҳам телевидениеда шарҳловчилик қилганимда Ислом Каримов раёсат мажлисида:

-Мана менинг қўлимда бир таклиф бор. Бу таклифни бир депутат киритган. У халқ вакиллари ҳукумат ишида ишласалар депутатликни топширишлари лозим, деган ҳақли талабни қўйган.  Менимча бу ишни Олий мажлис қўмиталаридан бошлаш керак. Бу ерда ишлаб телевидениедан ҳам маош олиш мумкин эмас…,-деганди.

Ҳали телевидениедан маош олиб улгурмаган ҳам эдим. Аммо “Депутат минбари” деган кўрсатув тезда шов-шувларга сабаб бўлганди. Каримовнинг қариндоши бўлган Жомбой туманининг биринчи котиби мухбирнинг телекамерасини синдиргани ва менга суиқасд уюштириш учун Тошкентга одам юборгани фош қилинган дастур ҳам катта воқеага айланганди. Шу боис Каримов каминани телевидениедан узоқлаштириш мақсадида юқоридаги гапни айтганди. Кейин раёсатда айтилган бу гапни баҳона қилиб, Ганжа Ёқубовга тазйиқ ўтказа бошлашди.  Хуллас, Каримовга берилган ўша таклифни қўллашимни ва демократик жамиятда шундай бўлиши керак, дея ўзим ариза ёзиб телевидениедаги ярим штатлик ишимни тўхтатдим.

Кейин билсам, Каримовнинг ўзи депутатларнинг ҳукуматда ҳам ишлашини ман этадиган Раёсат қарори лойиҳасини кун тартибидан чиқариб олган экан.

Бирор таклиф ҳар қандай ёмон бўлса ҳам керак бўлганда уни мақтайдиган, бирор таклиф ҳар қанча яхши бўлса ҳам керак бўлмаганда уни топтайдиган Каримов энди каминани Девонга ишга олиш билан депутатлигимга нуқта қўймоқчими, деб ўйлаб қолдим. Аммо бу пайтда журналист Дадахон Ёқубов  депутат бўлгани ҳолда унга ёрдамчи бўлиб ишлаётган эди. Ўйлаб қолганимни ва жавоб бермаганимни кўрган Каримов сув келадиган ариқнинг олдини тўсган каби:

-Нима, қўрқиб қолдингиз-ми? Бир иш таклиф қилинганда одам мардлик кўрсатиши керак. Гапириш осон, танқид қилиш осон, аммо ишлаш қийин,-деди.

Бу менинг ҳамиятимга тегди ва “Бўпти” дедим. Баъзи депутатлар қарсак чалишди. Баъзилари  ёнимга келиб, табриклай бошлашди. Ҳамма менга ҳавас билан тикиларди. Ҳайрон эдим. Демак, кўпчилик Девонга ишга ўтишни жуда катта воқеа, деб билар экан.

Шу куни Ойгул билан бироз тортишиб қолдик.

-Каримов шу йўл билан бизни тинчитмқочи бўласа-чи? Унга йўл очиб бермадингизми?-дедим.

-Каримов ҳар гапдан таъсирланадиган одам. Агар сиз унинг ёнида бўлсангиз мана биз сизга қувват бўламиз, уни мамлакат учун ишлашга мажбур қиламиз,-деди Ойгул.

Уйга келиб бекиниб олдим ва уч-тўрт кун ташқарига чиқмадим. Қарор беролмаётган эдим. Депутатлардан баъзилари телефон қилишса, баъзилари уйга келиб, мен билан тортишар ва бу ишни қабул қилишни сўрашарди.

Бунинг устига Шукрулло Мирсаидовдан хафа эдим. Унинг 7-сессияда менга мансаб керак эмас, деб чиқиб кетишини, фақат ўзини ўйлаши, халқни, унга ишонганларни оловга отиши, деб ўйлардим.

Аслида биз демократ депутатлар Каримовнинг камчиликлари ҳақида ўзимиз ҳамма нарсани очиб ташлашни режалаштирган эдик. 7-сессия олдидан 12 саҳифали материал тайёрлаган ҳам ўзимиз эдик. Буни Ойгул Маматованинг уйида тўпланиб, режалаганмиз ва кейин мен хатга туширгандим. Биз бу ишимизни яширмаган эдик.

Шу боис ҳам бир куни Эркин Воҳидов фаолиаятни бирлаштириш ҳақида гапириб қолди. У киши Аҳмадали Асқаров ва бошқа қўмиталарнинг раҳбарлари билан бирга Мирсаидовни кўтармоқчи эканлар. Шу боис мени Шукур Раҳматович кўрмоқчи эканлигини айтди.

Мирсаидовнинг ёнига бордим. У Каримов кетмаса, ҳеч нарса ўзгармаслигини, Каримов кетган тақдирда, у вақтинчалик раҳбар бўлиши ва  қисқа вақтда демократик сайлов ўтказиш масаласида рози эканлигини айтди.

-Бошқалар ҳам номзодини қўйсин. Агар халқ мени сайламаса, хафа бўлмайман, қаерда бўлса ҳам ишлайман,-деди у.

Шуни айтиш керак-ки бунга қадар Мирсаидов зиёлилар билан тил топишда уста, адабиёт ва маданиятни қадрлайдиган одам, деган гап тарқалганди. Ўзим ҳам унинг ишчанлиги, қарор олишда қўрқмаслиги, туну кун демай ишнинг орқасидан югуришини билар эдим. Унга ишондим.

Бир куни Шуҳрат Нусратов тайёргарлик марказини у раҳбар бўлган Куйбишев туманига кўчиришни таклиф қилаётганини айтишди. Аммо рози бўлмадик. Улар ўзлари ишлашсин, биз ўзимиз, дедик.

Агар 7-сессияда Мирсаидов Каримовнинг қилиқларини очиб ташлаб, “Бу одам тентак, кетиши керак”, деганда Каримовнинг иши битган эди.

Кейинчалик Шукрулла аканинг ўзи эътироф этишича, сессиядан бир кун олдин чет элдан келган ўзбекларга зиёфат берган Каримов кечанинг охирида Эркин Воҳидов, Аҳмадали Асқаров ва Муҳаммад Солиҳни олиб қолиб, улар билан қадаҳ кўтариб, улардан ёрдам сўраган, Мирсаидовга ҳам Бош вазирликни ваъда қилган экан.

Хуллас, уйда эканман, 4 октябар куни Крайнов телефон қилди ва Каримов гаплашмоқчи эканлигини айтди. Унга янги ишни қабул қила олмаслигимни айтдим. Каримовнинг жаҳли чиқиб кетди, аммо ўзини ушлаб:

-Илтимос, мен билан ўйин қилманг. Қўрққан бўлсангиз ўша кун айтишингиз керак эди,-деди.

-Қўрққаним йўқ, лекин ёрдамчи бўлиб, у ёқдан бу ёққа қоғоз ташиб юришни истамайман,-дедим.

-Мен ҳам сизни Вице-президентликка ололмайман,-деди Каримов. Шундай ҳам мени ер билан яксон қилиб сўккан одамни ишга олишимга ҳали кўпчилик қарши чиқади. Ҳозирнинг ўзида қанча одам норозилик билдирмоқда.

Мен унга нотўғри гапириб қўйганимни сездим ва гапимни тузатмоқчи бўлдим.

Каримов гапи кесди-да телефонда эмас, юзма-юз гаплашишни истади. Бордим. Чой ичиб, анча гаплашдик. Болалиги ва талабалик йилларидаги воқеалардан гапирди. Одамларга ўхшаб яшагиси келишини, Анҳор бўйига чиқиб ош дамлашни исташини  айтди. Айниқса, Мирсаидов ҳақида куйиниб гапирди. Бир оилада ака-укадек эдик, менга ота-оналик қилишган улар. Лекин у ҳам мени ташлаб кетди, мана ишга чиқмаяпти, деди.

Ҳали кечагина пўписа қилиб юрган Каримов жуда юмшоқ бўлиб қолганди. 7-сессия уни тубдан ўзгартирди, деган сароб каби бир хулосага боргандим.

Хуллас, ўшанда бошқа йўлим қолмаганди. Кейинчалик ўйласам,  рози бўлганим яхши бўлган экан. Девонда 100 кун ишладим. Ана шу қисқа вақтда жуда кўп нарсани ўргандим. Каримовни янада яқиндан танидим, унинг мамлакатни эмас, халқни эмас, фақат ўзинигина ўйлашини, ҳамма одамни ана шунга хизмат қилдиришга уринишини англадим.

Каримов Девонда махсус  сектор очадиган  бўлди. Унга “Ўзбекистон Халқ депутатлари билан ҳамкорлик қилиш фаолиятларини мувофиқлаштирувчи бўлим” деб ном берилди. Бу бўлимга бир ходим ва бир котиба олишим мумкинлигини айтишди. Шуни қайд этиш керакки, Девондан телевидениега кетишим биланоқ бу бўлим бекитилди. Мустақил Ўзбекистон тарихида Девонда ана шундай бир бўлим 100 кунга мавжуд бўлгани ва кейин йўқотилгани ҳам ўшанда Каримовнинг дилида қандай режалари бўлганига ишора.

Каримов бу масалага бу қадар жиддий аҳамият берганини унинг депутатлар қудрати олдида бўйин эгиши, деб тушуниб, катта хато қилганман.  Бунис ҳам қизиқ. Девондан кетганимда ҳам Ўзбекистон телерадиокомпаниясида камина учун “Раиснинг ўринбосари” деган қўшимча бир лавозим очиш ҳақида қарор чиқарган ва икки ойдан кейин  истеъфо беришим билан бу лавозимни ҳам қисқартириш ҳақида қорор имзолаганди. Яъни ҳар икки ишда ҳам эгаллаган вазифаларим кетганимдан кейин қисқартиришга тушган.

Ўшанда Девонга ўтишим биланоқ воқеаларнинг ортидаги фикрларни қидирмасдан ишга киришиб кетганман. Аслида бу характеримда бор нарса. Шу боис ҳам баъзилар ана шу феълимдан фойдаланиб қолишади. Халқ ва Ватан масаласи олдинга чиққанда ўзимни ўйламаслик одатимни нафақат Каримов, балки бошқалар ҳам жуда кўп суиистемол қилишганини кейинчлик тушундим. Барибир вақтим бекорга кетмагани, қўлимдан келгани қадар одамларга ёрдам беришга интилганим қалбимга таскин беради.

Девонда жуда қисқа вақтда ишни қўлга олдим, ҳатто машҳур маслаҳатчилар ҳам четга чиқа бошладилар деб ўйлардим. Чунки Мавлон Умурзоқов, Темир Алимов каби маслаҳатчилар тайёрлаган фармон лойиҳаларини ҳам Каримов кўриб чиқиш ёки қайта тайёрлаш учун менга берарди. Катта-катта хатоларни тузатаяпман, деб ўйлардим. Каримов эса маслаҳатчиларга “Бу бола масалани депутатларга олиб чиқаман, дегандан кейин унинг ўзгартиришларини қабул қилдим, мана сизлар тайёрлаган ҳужжатларни бир тийинга чиқармоқда” деб мени уларга ёмонлар экан.

Лекин барибир Ўзбекистон телерадикомпаниясини, Ўзбекистон Ахборот агентлигини ҳукуматдан ажратиш ҳақидаги фармон лойиҳаларини тайёрлаганимда Каримов кўп қаршилик қилган ва Телерадиокомпаниянинг ярминигина мустақил қилишга рози бўлиб ҳужжатга имзо чекканди. У камина ёзиб берган нутқларни ўзгартирмасдан ўқиб берарди. Ўша кунлардаги нутқларни олиб қарасангиз, Каримовни катта демократ, деб ўйлашингиз мумкин. Аммо у сайловга қадар чекиниш қилаётгани, Лениннинг бир қадам орқага, икки қадам олдинга шиорини амалга ошираётганини тасаввур ҳам қилмаган эканман.

Каримов ютди. Биз ютқаздик.

.

Энди девондаги девоналиклардан беш шингил.

1.Йўлдошев воқеаси

Тошкентда гап тарқалди: “Каримов Олий кенгаш раисини тепа-тепа хонасидан қувибди. Унинг бақириб қочганини атрофдагилар томоша қилишибди”.

Бўлмаган гап деб ўйладим. Оғизга келганини гапираверишаркан-да! Лекин ишонмаганни ишонтириш учун-ми воқеалар такрор бўлар экан.

Девондаги ишимнинг биринчи куни Каримов билан гаплашиб бўлганимиздан кейин, Зелемхон Ҳайдаров бешинчи қаватга олиб тушиб, ишлайдиган хонани кўрсатди. Аллақачон хонани тайёрлаб, эшигига исмимни ҳам ёзиб қўйишган экан.

-Бу қаватда фақат маслаҳатчилар ва ёрдамчилар жойлашган,-деди Зелемхон ака ва иш бошлашим мумкин эканлигини айтиб, чиқиб кетди.

Олий мажлис биносига кетдим. Кўп ўтмай Крайнов қидираётганини айтишди. “Катта сўраяптилар”,  деди у.

Президент девонига келсам, қабулхонада Бош вазир ўринбосари Исмоил Жўрабеков, Сурхондарёнинг раҳбари  Ҳаким Бердиев  ва яна бир икки-киши кутиб туришган экан. Мавлон Умрзоқов эса, тез-тез пастга, бешинчи қаватга бориб келаётган эди.

Шу пайт бирдан эшик очилиб тақару-туқур товушлар эшитилди. Ичкаридан аввал Олий мажлис раиси Шавкат Йўлдошев югуриб чиқди. Орқасидан президент. Каримов югурганча бир сакраб уни тепмоқчи бўлар ва у тезроқ қочаётгани учун Каримовнинг оёғи ҳавода муаллақ айланиб қоларди. Коридорнинг охирига етиб борганда  Йўлдошевни яхшилаб тепди, шекилли, у бешинчи қаватга олиб тушадиган зинапояли эшикка урилиб кетди. Шундан кейин  орқага қайтиб, бармоғини менинг қорнимга ниқтаганча׃

-Ҳа, герой!,-дедию ичкарига кириб кетди.

Нима бўлаётганини тушуна олмай қолдим. Қарасам, атрофимда ҳеч ким йўқ. Ҳамма қаёққадир ғойиб бўлган. Кейин Крайнов шкафга ўхшатиб қурилган деворнинг пастқамгина эшигидан чиқиб келди. Унинг хонаси шу ерда экан. Орқасидан қолганлар ҳам чиқишди. Бундай пайтда Каримовнинг кўзига кўринмаслик шарт экан. Мен эса билмай қоидани бузиб  қўйибман. Шу боис ҳам Каримов “Ҳа, герой!” деб ўтган.

Қайси бир маънода кўнглим чўкиб кетди. Лекин Йўлдошевнинг орқасига тепгани учун эмас. Фарғона воқеаларида қўли қонга ботган бу одам ҳар дақиқада бир томонга ўзгарадиган, жуда қўпол, принципсиз бир киши эди. У депутатларга паст назар билан қарар ва уларни камситишга уринарди.

Шу боис унга раҳмим келмади. Аммо унга бўлган муносабат бошқаларга ҳам, жумладан менга ҳам бўлса-чи, деган бир фикр қалбимни тирнади.

2.Хат ва табрик воқеаси

Бир куни ишга келаётсам газеталар дўконида нарх-наво 30 фойизга ошганини эшитдим. Хонамга киришим билан Каримов чақираётганини айтишди. Унинг ҳузурига кирдим:

-Тузган протоколимизда, нарх-наво ошадиган бўлса олдиндан депутатлар билиши керак, деб ёзгандик. Эртага депутатлар билан учрашадиган кунимиз. Бугун эса солиқлар ўттиз фоизга ошибди-ку?! – дедим.

-Нима деяпсиз ўзи?, – Каримов бирдан жиддийлашди.

-Мана бугун газеталарни ўттиз фоиз оширилган баҳосига сотиб олдик. Сотувчи фақат газеталарга эмас, умуман ҳамма нарсага ўттиз фоиз қўшимча солиқ солинганини айтди.

-Ёлғон!-деди Каримов ва мендан кейин кириб келган матбуот бўйича консултант(кейинчалик котиб) Мурод Муҳаммад Дўстга юзланди.

-Сен ҳам газета олдингми?-деди унга русчалаб.

-Олдим, кечагидан қимматроқ экан…

-Мен хабардор бўлмасдан қандай қилиб ошади? Бу ўйин, сайлов олдидан мени шарманда қилишмоқчи. Сайлов олдидан бу ўйинни ким ўйлаб топди?

Мурод Муҳаммад Дўст:

-Бу орқадан пичоқ уришдир. Махсус уюштирилган иш бу! – деди.

Каримов менга юзланди:

Текшириш кераклигини айтдим.

-Нафақат текшириш, балки бу хоинларни ўртага чиқариб, халқдан кечирим суратиш керак. Ўз хатоларини ўзлари тузатишсин,-деди Мурод Муҳаммад Дўст.

Унинг бу таклифи Каримовга ёқиб кетди ва Крайновга давлат паланлаштириш қўмитаси раисини чақиришни буюрди.

Каримов хонада у ёқдан бу ёққа бориб келар экан, оғзидан боди кириб, шоди чиқарди.

-Генераллардан келган хат ва табрик мактубини нима қиламиз? – дея луқма ташлади Мурод Муҳаммад Дўст.

-Ўша генералларнинг  …га тиқиб қўйиш керак, – дея бақирди Каримов.

3. Солиқ воқеаси

Каримов солиқлар ошганидан хуноб бўлиб мутасаддиларни чақирди. Планлаштириш ва нарх-наво қўмитасининг раиси Қудрат Ахмедов ўрнига ўринбосари, бир рус аёл кириб келди.

-Эшшак қани?-деди Каримов.

-У кишининг тоблари йўқ эди,-деди ўринбосар аёл.

Каримов шиддат билан қора тугмани босди-да:

-Равил эшшакни топ ва инфаркт қил!-дея бақирди.

Кейин бирин-кетин қолганлар ҳам кириб келишди. Савдо вазири Мираброр Усмоновнинг қорнига ниқтаган Каримов бошқаларни ҳам қаттиқ ҳақоратлади. Кейин ҳаммаси “Ахборот” кўрсатувига чиқиб, халқдан кечирим сўраш учун телевидениега юборилди. Саккиз вазир ва ўринбосарлар бошларини эгганча кечирим сўрадилар.

Эртасига Бахтиёр Ҳамидов хонамга кириб келди׃

-Орамизда қолсин, кеча сизнинг олдингизда қаттиқ таҳқирладилар,-дея Каримовнинг ўзи қўл қўйган ҳужжатни кўрсатди.-Фақат нарх-наво сессиядан кейин ошиши керак эди. Биз шундай тушунтириш билан тарқатгандик, бу ҳужжатани, аммо баъзи жойларда олдиндан бошланиб кетибди.

Каримов бир ўқ билан икки қуённи урган экан. Аммо унинг вазирларни ҳам таҳқирлаши, онасини, қизини ҳақоратлаши, уларнинг юзига тарсаки тортиб юбориши… буларга гувоҳ бўлиш жуда оғир эканлигини ҳис эттдим.

4.Қайта қуриш воқеаси

Кимдир столимнинг устига бир варақ қоғоз қўйиб кетибди. Унда “Менинг бундан кейин ХДП аъзоси деб ҳисоблашингизни сўрайман” деб ёзилган  экан. Тушунмадим. Орадан кўп ўтмай бизни иккинчи қаватда бир мажлисга таклиф қилишаётганини айтишди. Дадахон Ёқубов билан биргаликда бордик. Эшикдан киришимиз билан мажлисни олиб бораётган маслаҳатчи Бахтиёр Назаров:

-Мана президентимзининг икки қанотлари келишди. Улар ҳам варақани тўлдириб бермаганлар рўйхатида. Балки ХДПга мана ҳозир аъзо бўлишар,-деди.

Шундан кейин билдим-ки, ҳалиги қоғозни тўлдирмаганларни чақиришган экан.

-Коммунистик партияни тарқатиб юбориб ҳам ундан қутулмабмиз-да,-деб луқма ташладим.

-Қутулдик. Илгари коммунистик партия аъзолик масаласида жуда қаттиқ турар эди. Биз эса қайта қуриш даврида, Жаҳонгиржон, мана аъзо бўлишни қулайлаштириб қўйдик. Президентимизнинг икки қаноти у киши раиси бўлган партияда бўлмасалар, бўладими?-деди Бахтиёр Назаров.

-Аъзолик мажбурийми, ихтиёрийми?-деб сўрадик

-Ихтиёрий, аммо…

-Ихтиёрий бўлса, бизга узр,-дея чиқиб кетдик.

Ўша куни Бахтиёр Назаров хонамнинг ёнидан ўтган киши бўлиб, бош суқди-да;

-Сизни деб калтак едик!-деди.

Бошқа пайт бўлганда бу адабиётшунос олимнинг образли гапи деб қўйган бўлардим. Аммо ўша дамда у ростдан ҳам калтак еганига шубҳам йўқ эди.

5. Крайнов воқеаси

“Крайнов” деган номни эшитганларнинг лабига учук чиқар эди ё тиззаси қалтирарди десам лоф бўлмас. Каримовдан бошқа ҳамма унинг ёнида қулбаччага ўхшаб, қўл қовуштиирб турарди. Унинг олди-қочди гапларини эшитиб ўтирардилар, қарши гап айтолмасдилар. Вазирлару ҳокимлар Крайновнинг кўнглини топишга уринардилар, хурсанд қилиб туришга интилардилар. Ҳар куни сим қоқиб, унинг ҳол-аҳволидан, оилавий ташвишларидан сўз очиб, дилига илиқлик киритиб турардилар.

Крайнов ишга ҳаммадан олдин келарди ва ҳаммадан кейин кетарди. Баъзан мамлакат ухлаётган ярим тунда ҳам у ишхонасида ўтирарди. Каримовнинг ётоғидан “ухладилар”деб хабар келгач, у уйига йўл оларди.

Каримовнинг ҳузурига ким кириши, ким кирмаслигини у ҳал қиларди. Махсус китоби бор. Унда Каримов кимларни, қайси лавозимдаги кишиларни қабул қилиши кераклиги асосида рўйхат тузган. Уни Каримовнинг кайфияти яхши пайтлари ўзгартириб, тасдиқлатиб турарди. Бу рўйхатга кирмаган киши ким булишидан қатъий назар Каримов билан учраша олмасди.

Крайновга ёққан киши эса ким бўлишидан қатъий назар рўйхатга кириши мумкин эди. У Каримовнинг феъл-атворини мукаммал ўрганиб олган. Гапини икки қилиб юрганларни Каримовнинг жаҳли чиқиб турганда рўбарў қиларди. Ўша одамнинг бошига қора булут ёғиларди.

Каримов баъзан унга “фалончини сўкиб қўй” деб буюрарди. У худди Каримовнинг ўзига ўхшатиб чунонам бақирардики, товуши бутун қабулхонада эшитилиб турарди. Каримов бирор одамга хуш боқса, Крайнов унга шунақа ширин сўзлар топиб муомала қилардики, ҳалиги одам учун дунёда ёлғиз Крайновгина содиқ дўст бўлиб кўринарди.

Одамларга лақаб қўйишда шу қадар устаки, қабр устига тош ўрнатган устадек нозик ҳаракат қиларди. Яъни у отган ўқ нишонга айнан тегарди. Масалан Жўрабековга “Боцман”, Алимовга “Берия”, бошқа маслаҳатчиларга “Артист”, “Девор”, “Тряпка” деб лақаб қўйган. Шавкат Йўлдошевни эса “Ҳўкиз” дер эди.

Бир куни Каримов мен ёзган нутқни кўрар экан, уни чақирди.

-Қани Жоҳонгирга (У Жаҳонгир эмас, Жоҳонгир дер эди-ЖМ) Елцин ва Акаев воқеасини айтиб бер,-деди.

Крайнов президентнинг ичкаридаги хонасига югуриб кириб темир қошиқ олиб келди-да Каримовга берди. Кейин эгилганча бошини Каримов томонга чўзди. Каримов қошиқ билан унинг бошига уруб русчалаб ашула айтиб турди.

Кейин Каримов қошиқни столнинг устига ташлади-да мириқиб кулди ва:

-Елцин ичиб олиб Акаевни ана шундай ашула айтишга зўрлабди,-деди.

Крайнов мамнун қиёфада чиқиб кетди.

(ДАВОМИ БОР).

http://turonzamin.org/2013/07/15/iak16/#more-22721