Ўзбекистондаги президент Шавкат Мирзиёевнинг авторитаризми ҳар ҳил кўринишда намоён бўлмоқда. Сиёсий фирибгарлик, давлат зўравонлиги ва ҳукумат зўравонлиги кўринишида. Қуйидаги 3 далил (факт) бунинг яққол намунасидир.

1-далил. Аделя Худойберганова оиласининг 9 йиллик сарсонгардонлиги.[1].

Озодликдан иқтибос: “Хоразмлик Аделия Худойберганованинг OzodMikrofonга мурожаат қилиб, айтишича, 9 йилдан буён бузилган уйи эвазига ҳаққини талаб қилиб, курашиб келмоқда.

Ўзбекистоннинг деярли барча ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат қилганини айтган Худойберганова муаммоси ечим топмаётганидан шикоят қилди.

Аделя Худойберганова иддаосига кўра, жорий йил бошида Хотин-қизлар қўмитаси унинг муаммосини ечишга ваъда берган, бироқ ваъда бажарилмаган.

Аделя Худойберганованинг 12 май куни Озодлик билан суҳбатда айтишича, 2011 йилнинг 3 июнь куни Урганч шаҳри ал-Хоразмий кўчасидаги 2 хонали уйи жойлашган бино бузилиши натижасида у оиласи билан кўчада қолган:

– Ўзим, қизим ва неварам битта оила, ўғлим хотини, иккита қизи билан иккинчи оила. Иккита оилани сарсон қилишди. 9 йилдан буён пропискасиз яшаб келаяпмиз. Қизим билан ўзим ўша бузилиб, кетган уйнинг манзилига прописка қилинганмиз. Ҳозир ҳам паспортимизда ўша адрес ёзилган. Лекин у уй 9 йил аввал бузиб ташландику. Неварам эса умуман пропискасиз. Паспорт столдан неварамга янги паспорт беришди. Ишонсангиз, паспортда прописка жойига печать босишган, лекин печать бўш бланканинг устига қўйилган.

​Аделя Худойбергановага кўра, 9 йил мобайнида Ўзбекистондаги деярли барча ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат қилиб, ижобий жавоб ололмаган:

– Бормаган жойимиз қолмади. Урганч шаҳар прокуратураси, Хоразм вилоят прокуратураси, Бош прокуратура, Вазирлар маҳкамаси, Сенат, Олий мажлис, президент қабулхонасига бордик. Ҳеч ким ҳал қила олмади. Шу йилнинг январь ойида Хотин-қизлар қўмитасига мурожаат қилдик. Норбоева “Сиз Хоразмга бораверинг, муаммонгиз ҳал бўлди” деди. Мен Хоразмга бориб 42 кун кутдим. Натижа бўлмагач, яна қайтиб қўмитага учрашдим. Хотин-қизлар қўмитасининг Озода исмли юристи “Масалангиз ечилди, қўмита, Миллий банк ва Хоразм вилоят ҳокимлиги квартирангиз пулини тўлайди”, деди. Аммо бугунгача ҳеч нарса бўлмади. Миллий банк ва вилоят ҳокими Хотин-қизлар қўмитасини алдади. Хотин-қизлар қўмитаси бизни алдади.

Аделя Худойбергановага кўра, у Хотин қизлар қўмитаси расмийларининг оғзаки ваъдасига ишонган. Бу борада унинг қўлида бирорта ҳам ҳужжат йўқлигини билдирди”. Иқтибос тугади. [1].

2-далил.Тадбиркор: Россияга кетайми, Қозоғистонга кетайми ёки ўзимни осайми? [2].

Озодликдан иқтибос: “Исломов Ҳайдарали, тадбиркор: “Ёшим 60га бориб қолди.Россияга чиқайми, Қозоғистонга бориб ишлайми? Нима қилишим керак энди мен? Ё ўзимни осишим керакми?”.

Тадбиркор ерига эккан укроп кластер томонидан ҳайдалиб ташланди.

Исломов Ҳайдарали, тадбиркор:”2019 йилда Туркия давлати билан шартнома тузган эдим 100 тонна укроп ва 60 тонна нўхатга. Мана шу жойда укроп эди.

5 гектар ер укроп эди. Кластер раҳбарлари ҳокимият билан бирга келиб, шу ерларни текислаб, суд давом этаётган эди ҳали, 30 апрель куни бузишди, суд 2 май куни бўлди. Ерга сарфлаш учун олган пулларимни энди қандай қайтараман? 15-20 кунда укроп тайёр бўларди. Ҳар бир гектардан 8 тоннадан олганимда 5 гектардан 40 тонна олардим. Укропнинг бугунги нархи 7-8 минг. 15 кундан кейин 10 минг бўладими, 15 минг бўладими топадиган даромадим 300-350 минг бўларди. 67 миллионлик сарф ҳаражатларим кетди.

Бу ҳаражатларни мен ошна-оғайнимдан, қўни-қўшнимдан, қариндошларимдан қарз қилиб йиғганман. Эртага шу пулларни уларга қаердан олиб бераман? 2-3 кундан кейин бошлайди ҳаммаси уйга келиб, дарвозани тақиллатиб, пулимни бер дейишга. Талаб қилади ҳаммаси. Қаердан олиб бераман буларнинг пулларини?”.

Тадбиркорнинг шартномани қандай бажаришга боши қотган.

Исломов Ҳайдарали, тадбиркор: ” Туркия давлати билан тузиб қўйган шартномам. Укропга 100 тонна. Нўхотга 60 тонна. Мана шу қилган шартномам энди нима бўлади? Қуруқ ердан нима оламан мен? Ҳайдаб қўйилган ер. Укропни бузиб қўйишди булар. Шартнома мажбуриятини мен қандай бажараман энди?.

Кластер раҳбарлари одамларнинг боғларини бузиб ташлаябди. Кластер раҳбарлари менинг ерларим, ундан ташқари қанча одамларнинг боғларини бузиб ташлашяпти. Бир йиллик,икки- уч йиллик боғларни. Ўзларининг ери турибди ҳали экиб бўлмаган. Пахтасини эплолмасдан чопиқдан чиқаргани йўқ. Тайёр боғларни бузиб, билмадим қандай бўлиши керак инсон тайёр боғларни бузиб ташлаш учун. Кластер туфайли кўплаб фермер ва тадбиркорлар хонавайрон бўлмоқда.

350-400 миллион фойдам бор эди. Энди буни менга ким қоплаб беради? Мен энди нима қилишим керак? Пул топаман деб,ёшим 60га бориб қолди, иккинчи гуруҳ ногирониман. Россияга чиқиб ишлайми, Қозоғистонга бориб ишлаб топайми? Нима қилишим керак энди мен? Ё ўзимни осишим керакми? 2018 йилда ҳокимият менга мажбурий қалампир эктириб 200 миллиондан ортиқ зиёнга туширувди. Бу йил яна қаттиқ зиёнга тушдим. Ўлганнинг устига тепган билан баравар бўляпманда ҳозир мен”. Иқтибос тугади. [2].

3-далил.Андижонда 2005 йилнинг 13 майида нима бўлган?

Озодликдан иқтибос: “Андижон. 12 майдан 13 майга ўтар кечаси. Акрамийлик гуруҳига аъзоликда айбланиб, судланаётган 23 кишининг қирқтача яқини патруль-пост батальонига ҳужум қилиб, у ердаги қуролларни қўлга киритди. Сўнгра улар шаҳардаги ҳарбий қисмга ҳужум уюштирди. Кейин қамоқхонага ҳам ҳужум қилиниб, у ердан судланаётган 23 киши ва бошқа маҳбуслар озодликка чиқариб юборилди. Ўша куни ярим тунда вилоят ҳокимлиги биноси эгалланиб, шаҳар прокурори, солиқ инспекцияси бошлиғи ва бир қанча ҳарбийлар исёнчилар томонидан гаровга олинди. Расмийлар берган маълумотга кўра, ўша тунда 9 ҳарбий ҳалок бўлди.

Андижон 13 май. Эрта тонгдан вилоят ҳокимлиги биноси олдига андижонликлар йиғила бошлади. Майдон эса ҳукумат қўшинлари томонидан ўраб олинди. Тушдан сўнг майдонда, норасмий маълумотларга кўра, 10 мингга яқин одам йиғилди. Одамлар ҳукумат ва Президент истеъфосини талаб қила бошлади. Кечқурун соат 18 лар атрофида отишма бошланди. Одамлар уч томонга бўлиниб қочди. Президент Ислом Каримов кейинчалик ўтказилган матбуот анжуманида одамларга қарата ўт очишга буйруқ бермаганини айтди. Исёнчилар эса ҳарбийлар БТРлардан ва автоматлардан ҳаммани бир чеккадан ўққа тутганини билдирди.​

Андижон қирғинида неча одам ўлдирилди?

​2005 йил 13 май куни Андижоннинг Бобур майдонида содир бўлган қонли воқеаларда расмий Тошкент ҳисобича 187 киши, жумладан, аёллар ва болалар нобуд бўлган.

​Норасмий манбаларга кўра, Андижон хунрезликлари оқибатида 1000дан зиёд одам ҳалок бўлган.

​Бобур майдонидаги қонли фожиадан кейин халқаро жамоатчилик мустақил текширув ўтказишни талаб қилган, бироқ расмий Тошкент рад этган. Шу тахлит, юзлаб одам қирғинбарот қилинган 13 май фожеаси йиллар оша сиру синоатларга кўмилганича қолмоқда”. Иқтибос тугади. [3].

Юқорида келтирилган 3 далилдан шундай хулоса келиб чиқади. Ўзбекистон ватандошлари 3 муҳим қадамни қўйишлари керак:

1. БМТга шикоят ёзиш.

Ўз ҳуқуқ ва эркинликлари оёқ ости қилинганда ватандошлар юридик ҳаракатлар (юридические дейтвия), сиёсий ҳаракатлар ва ижтимоий ҳаракатлар қиладилар.

Юридик ҳаракатлар прокурорга ёки судга ариза билан ўз оёқ ости қилинган ҳуқуқини тиклашни сўраб мурожаат қилинади. Кимга мурожаат қилишни адвокат (оқловчи) билан маслаҳатлашиб амалга оширган маъқул.

Биринчи инстанцияда шикоят қондирилмаса 2-инстанция, яъни вилоят прокурори ёки судига мурожаат қилинади. Энг юқори инстанция Республика олий суди ҳисобланади. Бу 3 инстанцияда ҳуқуқ тикланмаса, БМТга шикоят ёзилади. [4,5]. Шикоят инглиз тилига таржима қилиб жўнатилса тез кўриб чиқилади. Сабаби ўзбек ёки рус тилида ёзилган шикоятлар БМТда инглиз тилига таржима қилингандан кейин кўриб чиқилади.

БМТ шикоятчининг моддий ва маънавиы зарарини тўла қоплаш бўйича ажримдан ташқари Ўзбекистон ҳокимиятига тавсиялар беради. Бу тавсиялар мамлакатдаги инсон ҳуқуқлари вазиятининг ўзгаришига ижобий таъсир қилиши мумкин. Аделя Худойбергенова ва Андижон фожеаси жабрдийдалари, айниқса қочқинлик мақомини олганлари БМТга шикоят билан мурожаат қилганларида ўзлари учун моддий ва маънавий зарарни ўндириб олардилар ва БМТ нинг Ўзбекистон ҳокимиятига тавсиялари мамлакатдаги инсон ҳуқуқлари вазиятининг яхшиланишига олиб келган бўларди.

2. Бирлашган Миллатлар Ташкилотига (БМТ) шикоят қилиш билан Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқлари вазияти яхшиланиб қолади ва ватандошларнинг моддий ва маънавий зарари тўла қопланади, муаммолар ҳал бўлади дегани эмас. Суд орқали, БМТ орқали муаммо ҳал бўлмаса сиёсий ҳаракатлар (политические действия) қилинади. Яъни, бошқача айтганда сиёсатчиларга мурожаат қилинади. Яъни, президент Шавкат Мирзиёев даврида халқ қабулхоналарига, президент виртуаль қабулхонасига, сенатга, омбудсменга, туман ва вилоят ҳокимларига, вазирликларга мурожаат қилинади.

Юридик ҳаракатлар, сиёсий ҳаракатлар ҳам ижобий натижа бермаса, ижтимоий ҳаракатларга (общественные действия) ўтилади. Ижтимоий ҳаракатлар менинг “Эй Ўзбекистонликлар, эркин, фаровон яшашни хоҳлайсизларми?” номли мақолам ва видеомда [6,7] батафсилроқ ёритилган. Ижтимоий ҳаракатларнинг назарий асоси америкалик сиёсатшунос, тадқиқотчи олим Жин Шарпнинг (Gene Sharp) 198 кураш усулидан иборат. [8,9].

Бу 198 усуллар: интервью бериш, мақола ёзиш, пикет ўтказиш, очлик эълон қилиш, митинг ўтказиш, иш ташлаш, оммавий норозилик намойишлари уюштириш, оммавий фуқаровий бўйсунмаслик ва ҳоказолардан иборат.

3. Ўзбекистонда эркин, демократик ва фаровон жамият яратиш учун бақувват ўрта синф ва кучли фуқаровий жамият шаклланиши керак.

Бақувват ўрта синф шаклланиши учун Ўзбекистон ватандошлари иқтисодий эркинликларга эга бўлишлари керак. Иқтисодий эркинликлар 4 гуруҳга бўлиниб, ҳар бир гуруҳда 3 тадан эркинлик, ҳаммаси бўлиб 12 та иқтисодий эркинликдан иборатдир. Бу эркинликларрнинг ичида энг муҳими 1-гуруҳ бўлиб, қонун устуворлиги (rule of law) гуруҳидир. [10].

1-мол-мулк дахлсизлиги;

2-ҳукуматнинг ҳалоллиги;

3-мустақил суд тизими.

Яна шуни таъкидлаб ўтишни лозим топдимки, ўрта синфга йиллик даромади 10.000 дан 100.000 АҚШ долларигача бўлган ватандошлар киради. Оилада ота-она ва икки вояга етмаган фарзанд бўлса, оиланинг йиллик даромади 40.000 АҚШ долларидан кўп бўлиши керак.

Ўзбекистонда ўқитувчи, шифокорларнинг ўртача ойлик маоши 200 АҚШ доллари деб олсак, уларнинг йиллик даромади 2.400 АҚШ доллари бўлади. Йиллик даромади 10.000 АҚШ долларидан ошиши учун ўзбекистонлик ўқитувчи ёки шифокорнинг ўртача ойлик маоши 900 АҚШ доллари бўлиши керак. Ўзбекистонлик оилада ота-онадан ташқари икки

фарзандни ҳисобга олсак, ўқитувчи ёки шифокорнинг маоши энг камида 2.000 АҚШ доллари бўлиши керак. Хулоса шуки, ўзбекистонлик ўқитувчи ва шифокорларнинг ўрта синф вакили ҳисобланиши учун уларнинг ойлик маошлари камида 10 баравар ошиши керак. Бу дегани Ўзбекистоннинг иқтисодиёти ниҳоятда ўта қолоқлигини кўрсатади.

Кучли фуқаровий жамият яратиш учун Ўзбекистон ватандошлари сиёсий эркинликларга эга бўлишлари керак. Афсуски, Ўзбекистонда ватандошлар 5 асосий эркинликларга эга эмаслар. [11,12].

Ўзбекистонда

1- Тинч норозилик намойиши эркинлиги ҳуқуқи;

2-Ташкилотларга уюшиш эркинлиги ҳуқуқи;

3-Сўз эркинлиги ҳуқуқи;

4- Эркин кўчиш ва истаган жойда яшаш эркинлиги ҳуқуқи;

5- Эътиқод эркинлиги ҳуқуқлари йўқ, таъминланмаган, юмшоқроқ қилиб айтганда чекланган.

Зеро,Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[10].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [11].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[12].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [13].

Коррупция гуллаб яшнаётган мамлакатга ҳалол чет эллик тадбиркорлар инвестиция, сармоя киритмайди. Мамлакат иқтисоди ривожланмайди.

Дарҳақиқат,Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48).

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43).

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [14,15].

Юқорида айтилганлардан кўриниб турибдики, Ўзбекистонда эркин, демократик ва фаровон жамият қуриш учун мамлакат ватандошлари БМТга шикоят ёзиш, 198 кураш усулини амалда қўллаш, иқтисодий эркинликлар ва сиёсий эркинликлар учун курашни ўрганишлари керак.

Булардан ташқари, ўрта синф, иқтисодий эркинлик, фуқаровий жамият, сиёсий эркинликлар, коррупция, коррупция кўрсаткичи, коррупция даражаси каби терминларнинг,сўзларнинг маъносини аниқ-тиниқ англаб етишлари зарур бўлади. Шундагина сиёсий фирибгарлик, давлат зўравонлиги, ҳокимият зўравонлиги, ҳукумат зўравонлиги, милиция зўравонлиги ва ҳокимларнинг зўравонлигига қарши курашиш усулларини қўллаш даражасига етадилар.

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

17– май, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. OzodMikrofon: “Хотин-қизлар қўмитаси бизни алдади”. 12.05.2019. (https://www.ozodlik.org/a/29936158.html ).

2. Тадбиркор: Россияга кетайми, Қозоғистонга кетайми ëки ўзимни осайми? 14.05.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/29940428.html ).

3. Андижон воқеаларига 14 йил тўлди: Ким, нима, қачон, қаерда? 13.05.2019. (https://www.ozodlik.org/a/andijon-qirgini-nima-qachon-qayerda/27013753.html ).

4. Договорные органы по правам человека – Индивидуальные сообщения. (https://www.ohchr.org/RU/HRBodies/TBPetitions/Pages/IndividualCommunications.aspx).

5. Направление жалоб в Комитет ООН по правам человека в Женеве.

(https://www.democracy.ru/library/publications/voter/sizo/voice_from_sizo/page4.html).

6. Эй, Ўзбекистонликлар, эркин, фаровон яшашни хоҳлайсизларми? 08.03.2019. ( http://uz.hrsu.org/archives/9453#more-9453 ).

7. Эй, Ўзбекистонликлар, эркин, фаровон яшашни хоҳлайсизларми? Видео. 09.03.2019. ( http://uz.hrsu.org/archives/9457 ).

8. Джин Шарп.ДИКТАТУРАДАН ДЕМОКРАТИЯГА. Озод қилишнинг концептуал асослари.( https://www.aeinstein.org/wp-content/uploads/2014/07/FDTD-Uzbek1.pdf ). 58-бет.

9. Жин Шарп. Диктатурадан демократияга.(http://muxlis.at.ua/kitoblar/Huquq/d.pdf).

10. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

11. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

12. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

13.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).

14. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

15. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).