Ўзбекистон. Қанча олтин? Ташқи қарз? Меҳнат муҳожирларининг пуллари? (2019).

Ўзбекистон Марказий Банки мамлакат тарихида 1-марта 2018-йилда қанча олтин қазиб чиқарилгани, 2019-йилда қанча қазиб чиқарилиши ва неча тонна экспорт қилиниши ва олтин заҳиралари (қазиб олинмаган) тўғрисида маълумотларни очиқлади. Бу ҳақда fergana.agency ва Озодлик радиолари Марказий Банк маълумотлари асосида хабарлар беришди. [1,2].

Озодликдан иқтибос:”Марказий банк 2019 йилда хорижга 80 тонна олтин экспорт қилиш режалаштирилаётганини маълум қилди. Бу ўтган йилга нисбатан 10 тоннага кўпдир.

Марказий банк ҳисоботида айтилишича, 2019 йилда олтин нархининг кўтарилиши кутилмоқда. 2018 йилда олтин унциясининг ўртача нархи 1268 доллар бўлган, жорий йилда эса бу нарх 1320 доллар бўлиши кутилмоқда.

Марказий банк, олтин бу нархда сотиладиган бўлса, давлат хазинасига 80 тонна олтиндан 3 миллиард 400 миллион доллар даромад тушишини билдирди.

Марказий банк ҳисоботида Ўзбекистон 2016 йилда 70 тонна, 2017 йилда 80 тонна, 2018 йилда 70 тонна олтин экспорт қилгани қайд этилган. Ҳужжатда билдирилишича, ўзбек олтинининг асосий харидори Швейцариядир. Ўтган йили сотилган олтин қиймати 2 миллиард 900 миллион долларни ташкил қилган.

Геология ва минерал заҳиралар давлат агентлигининг маълум қилишича, 2017 йилда Ўзбекистонда 90 тонна олтин қазиб олинган эди. Айни пайтда бу кўрсаткични йилига 120 тоннага етказиш режалаштирилаётгани тўғрисида хабарлар берилган. Расмий маълумотларга қараганда, Ўзбекистонда олтин заҳираси 6 минг тоннани ташкил этади.

Марказий банк 2019 йилнинг 1 февраль ҳолатига кўра, мамлакат олтин-валюта заҳираси 27,2 миллиард доллар эканини, унинг 14,57 миллиард долларини монетар олтин ташкил қилишини билдирган”. Иқтибос тугади.

Ўзбекистон худудида Бухоро амирлиги даврларида, СССР даврида олтин қазиб чиқарилган, Ўзбекистон мустақил бўлганидан бери ҳам олтин қазиб чиқарилмоқда. Менда Ўзбекистоннинг олтин қазиб чиқариш бўйича дунёдаги ўрни, олтин заҳираси бўйича (gold reserves) дунёдаги ўрнини билишга қизиқиш уйғонди.

Мен Google орқали бу қизиқишимга жавоб топдим.

Wikipediyaда “Gold reserve. 2019” [3] мақоласида дунёдаги олтин заҳиралари (gold reserves), қуйма олтин бўйича энг кўп олтин заҳирасига эга бўлган 20 та мамлакат келтирилган. Бу келтирилган маълумотлар 2019-йилнинг мартига тегишли. Бу маълумотларга кўра Ўзбекистон 342,1 тонна олтин заҳирасига эга бўлиб дунёда 14-ўринни эгаллаган.

1.АҚШ, 8,133.5 тонна;

2.Германия, 3,369.7 тонна;

3.Италия, 2,451.8 тонна;

…

10.Ҳиндистон, 607.0 тонна;

…

13.Қозоғистон, 353.3 тонна;

14.Ўзбекистон, 342,1 тонна;

…

20.Белгия, 227.4 тонна.[4].

LAWRIEONGOLD веб сайтининг “World Top 20 Gold 2018-Countries, Companies and Mines” мақоласида (бу мақола 2019-йилнинг 1-апрелида чоп этилган) Ўзбекистон 2018-йилда 92 тонна олтин қазиб чиқариб, дунёда 12-ўринни эгаллаган. [5].

1.Хитой, 404 тонна;

2.Австралия, 315 тонна;

3.Россия, 297 тонна;

..

11.Бразилия, 97 тонна;

12.Ўзбекистон, 92 тонна;

…

15.Қозоғистон, 68 тонна;

…

20.Конго Демократик республикаси, 45 тонна.[5].

Қолган мамлакатлар 728 тонна.

Дунё бўйича 2018-йилда 3503 тонна олтин қазиб чиқарилган. [5].

Шу мақоланинг 2-жадвалида (table 2) Top 20 Mining Companies 2017/2018 (tonnes) жаҳонда энг кўп олтин қазиб чиқарган 20 та компанияларнинг рўйҳати келтирилган. Рўйҳатда Навоий кон металлургия комбинати 2018-йилда 64,7 тонна олтин қазиб олиб дунёдаги 20 та компания орасида 9-ўринни эгаллаган.

1.Newmont mining, 158,7 тонна;

2.Barrick Gold, 140,8 тонна;

3.AngloGold Ashanti, 105,8 тонна;

…

9.Navoi MMC, 64,7 тонна;

…

20.Glencore, 31,2 тонна.

3-жадвалда жаҳондаги 20 та энг катта олтин конлари келтирилган. (Table 3 World’s 20 largest gold mines 2018 (Production in tonnes)).

Бу жадвалда Ўзбекистондаги Мурунтов (Muruntau) 2018-йилда 61,5 тонна олтин қазиб чиқариб дунёда 2-ўринни, Зарафшон олтин кони эса 30 тонна олтин қазиб чиқариб 7-ўринни ва Қирғизистондаги Қумтор олтин кони 16,6 тонна олтин қазиб чиқариб 18-ўринни эгаллаган.

Fergana.agency веб сайтининг ёзиши бўйича Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 2018-йилда 9,5 фоизга ошган, яъни, 1,5 миллиард АҚШ долларига. 2019-йилнинг 1-январига кўра ташқи қарзнинг умумий миқдори 17,3 миллиард АҚШ доллари [6]. Ташқи қарзнинг ошиши асосан давлат секторига тўғри келган, хусусий секторда эса аксинча $ 977 миллионга камайган.

Кейинги муҳим маълумот эса Россиядаги меҳнат муҳожирларининг Ўзбекистонга юборган пул ўтказмалари ҳақида. [7].

Озодликдан иқтибос: “Россиядан Ўзбекистонга жисмоний шахслар юборган пул ўтказмалари миқдори 2018 йили 3 миллиард 963 миллион АҚШ долларини ташкил этган ва бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан 1.4 фоизга кўпдир.

Бу ҳақда Ўзбекистон Марказий банки маълумот тарқатди.

Россия Ўзбекистонга жисмоний шахслар томонидан юборилаëтган пул миқдори бўйича ҳамон биринчиликда қолмоқда.

33 миллионлик Ўзбекистондаги меҳнатга лаëқатли аҳолининг қарийб 20 фоизи хорижда ишлаëтгани ва меҳнат муҳожиратидаги ўзбекистонликлар 85 фоизининг эса айнан Россияда ишлаëтгани айтилади”. Иқтибос тугади. [7].

Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон олтин заҳираси бўйича 342,1 тонна билан дунёда 14- ўринни эгаллаган. Ўзбекистоннинг олтин заҳираси бўйича дунёда 14- ўринни эгаллаганлиги менда фахрланиш туйғусини уйғотади, лекин миллионлаб Ўзбекистонлик меҳнат муҳожирларининг Россия, Қозоғистон, Жанубий Корея, Туркия ва дунёнинг бошқа мамлакатларида иш излаб, суткасига 12 соатлаб, дам олиш кунларисиз, оғир шароитларда ишлаб Россиядан $ 4 миллиард ва дунёнинг бошқа мамлакатларидан $ 1 миллиардан кўпроқ, жами 2018- йилда $ 5 миллиарддан кўп пул жўнатганлиги бу фахрланиш ҳиссини юмшоқ қилиб айтганда йўққа чиқаради.

Ўзбекистон ташқи қарзининг $ 17,3 миллиард эканлиги, яъни, бу ташқи қарзни 33 миллион кишига бўлганда тахминан ҳар бир кишига $ 500 га тенг эканлиги ҳар бир Ўзбекистонлик ватандошнинг кайфиятини тушириб юборади. Хусусий секторга тегишли 7,2 миллиард ташқи қарзни ҳисобга олсак Ўзбекистон ватандошлари давлат секторидаги 10,1 миллиард ташқи қарзни тўлаши лозимлиги келиб чиқади. Фақат давлат секторига тегишли ташқи қарз ҳар бир ватандошга тахминан 300 АҚШ доллари тўғри келади.

Бу маълумотларга яна Ўзбекистоннинг ЯИМ (Ялпи Ички Маҳсулоти) 2018- йилда $51,339 миллиард [10] бўлганини қўшсак, пастга тушиб кетган кайфият ғазабга айланади.

Чунки, Ўзбекистон 30 йил давомида минглаб тонна олтин экспорт қилиб, 20 йил давомида меҳнат муҳожирлари $100 миллиардлаб пул жўнатганини, яна газ ва уран экспорт қилиб, пахта толаси ва текстиль маҳсулотлари экспортидан тушган фойдалар ҳисобига ва ҳамда Орол денгизининг қарийб қуриб битиши, чинорлар ва дарахтларга қирон келтирилиб, натижада бор-йўғи Ялпи ички маҳсулотнинг $51,339 миллиард эканлиги инсоният олдидаги кечириб бўлмайдиган жиноятдир.

Зеро, Ўзбекистоннинг 2018 йилда ЯИМ бор йўғи 51,339 миллиард АҚШ доллари [10], биргина Toyota компаниясиники $ 265,172 миллиард ( дунёда 6-ўринда), Volkswagenники $ 260,028 миллиард (дунёда 7-ўринда), Appleники $ 229,234 миллиард (дунёда 11-ўринда), Samsung Electronicsники еса $ 211,940 миллиард (дунёда 12-ўринда) даромад кўрганини ҳисобга олсак,аҳволнинг ниҳоятда аянчли эканлиги аён бўлади.[11].

Ўзбекистон иқтисодининг ўта қолоқлиги мен аввалги мақола ва видеоларимда кўп марта таъкидлаб ўтганимдек мамлакатда коррупция кўрсаткичиининг ўта паст даражада эканлигидир.

Зеро, Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [8].

Коррупция гуллаб яшнаётган мамлакатга ҳалол чет эллик тадбиркорлар инвестиция, сармоя киритмайди. Мамлакат иқтисоди ривожланмайди.

Дарҳақиқат,Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48).

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43).

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [9,10].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [12,13].

АЖБ ЯИМ 1,460 АҚШ доллари бўлган Ўзбекистон 10-20 йиллар олдин жуда қолоқ бўлган Ҳиндистон (АЖБ ЯИМ 2,188), Нигерия (2,244) ва ҳаттоки Бангладешдан (1,882) ҳам орқада қолиб кетди.

Ўзбекистон фақат 40 йилдан бери уруш бўлаётган Афғонистон (АЖБ ЯИМ 577) ва 5 йил фуқаролар уруши бўлган Тожикистондан ( АЖБ ЯИМ 815) олдиндалиги билан фахрлана олади.[10].

Ўзбекистонда иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик кўрсаткичлари кўтарилмас экан,коррупция кўрсаткичи кўтарилмайди, мамлакат иқтисодиёти ўта қолоқликдан чиқа олмайди.

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

5– апрель, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Хорижга ўтган йилга қараганда ўн тонна кўпроқ олтин сотиш режалаштирилмоқда. 02.04.2019. (https://www.ozodlik.org/a/29856008.html ).

2. Узбекистан увеличит объем экспорта золота. 01.04.2019. (https://fergana.agency/news/106270/ ).

3. Gold reserve. 2019 ( https://en.wikipedia.org/wiki/Gold_reserve ).

4. Dr.Top.10. Top 20 Economies by Gold Reserves 2019.

( https://www.youtube.com/watch?v=osPDlcJqXCs ).

5. World Top 20 Gold 2018 – Countries, Companies and Mines. (https://lawrieongold.com/2019/04/01/world-top-20-gold-2018-countries-companies-and-mines/ ).

6. ЦБ Узбекистана отчитался о росте внешнего долга на $1,5 млрд. 21.03.2019. ( https://fergana.agency/news/106253/ ).

7. Россиядаги ўзбек муҳожирлари 2018 йили ватанига қарийб $4 миллиард пул жўнатди. 02.04.2019. (https://www.ozodlik.org/a/29856538.html ).

8.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).

9. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

10. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

11. TOP 10 Most Profitable Companies in the World in 2019. (https://fxssi.com/top-10-profitable-companies-world ).

12. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).

13. Первый суверенный кредитный рейтинг от Fitch оказался благосклонен к Узбекистану. 21.12.2018. (https://fergana.agency/news/103789/ ).