Ўзбекистон. Шавкат Мирзиёев. Иқтисодий эркинлик?! (2019)

Heritage Foundation ташкилоти 2019-йил учун иқтисодий эркинлик кўрсаткичини очиқлади. [1].

Озодликдан иқтибос: “Жаҳон давлатларидаги иқтисодий эркинлик рейтингида Ўзбекистоннинг позицияси ўтган йилдагига нисбатан 12 поғона юқорилади.

Йил сайин иқтисодий эркинлик рейтингини очиқлаб борувчи Heritage Foundation ташкилотининг янги ҳисоботида ўтган йили 180 давлат орасида 152-ўринда бўлган Ўзбекистон жорий йилда 140-ўринга қўйилди”. Иқтибос тугади. [2].

Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[1].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Тожикистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 55.6 балл,

Белоруссияники 57.9 балл,

Хитойники 58.4 балл,

Россияники 58.9 балл,

Қирғизистонники 62.3 балл,

Туркияники 64.6 балл,

Озарбайжонники 65.4 балл,

Қозоғистонники 65.4 балл ва

рейтингда 3-ўринни эгаллаган Янги Зеландияники 84.4 балл,

2-ўринни эгаллаган Сингапурники 89.4 балл ва

1-ўринни эгаллаган Гонг Конгники 90.2 баллигини ҳисобга олсак, Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик бўйича кўрсаткичи жуда абгор бўлмасада жуда ёмонлигини кўрамиз. Яъни, 180 мамлакат қаторида 140-ўринни эгаллаши жуда ёмон ҳолат. Нега энди жуда ёмон ҳолатлигига батафсилроқ тўҳтаб ўтмоқчиман.

Биринчидан, Ўзбекистон иқтисоди кўпроқ эркин бўлмаган мамлакатларнинг тубида жойлашган.

Иккинчидан, иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 12 та эркинликлардан иборат бўлиб, 4 гуруҳга бўлинган.

1.Қонун устуворлиги (Rule of Law);

2.Ўйин қоидаларининг самарадорлиги (Regulatory Efficiency);

3.Ҳукуматнинг улуши (Government Size);

4.Бозорларнинг очиқлиги (Open Markets).

Қонун устуворлиги гуруҳига тегишли 3 эркинлиги ва бозорлар очиқлигининг 2 эркинлиги Ўзбекистонда ўта абгор ҳолатда. Яъни 50 баллдан паст.

Қонун устуворлиги гуруҳига тегишли Мулк Дахлсизлиги (Property Rights) 49.8 балл, Хукуматнинг Халоллиги (Government Integrity) 25.2 балл, Суд Тизимининг Самарадорлиги (Judicial Effectiveness) 34.3 балл ва Бозорлар Очиқлиги гуруҳига тегишли Инвестиция Эркинлиги (Investment Freedom) 10 балл, Молиявий Эркинлик (Financial Freedom) 10 балл. [1].

Ўзбекистон ватандошлари учун мулк дахлсизлиги эркинлиги жуда таниш, жуда тушунарлидир. Ўзбекистон республикаси конституцияси бўйича ер давлат мулкидир. Шу сабабли ҳокимлар фермердан ҳохлаган пайтда ерни тортиб олиб бошқа фермерга бериб юборади. Савдогарларнинг дўконларини истаган пайтда бузиб ташланиб, дўконнинг бозор баҳосидаги нархи қисман тўланади ёки тўланмайди. [3,4,5].

Ҳукуматнинг ҳалоллигига келсак, президент Шавкат Мирзиёев Бош вазирликка тавсия қилган Абдулла Арипов, сенатор, президент маслаҳатчиси Рустам Иноятов (собиқ МХХ раиси) лар дунё жамоатчилиги назарига тушган, кўзга кўринган коррупционерлардир.[6,7]. Охирги пайтларда Тошкент шаҳар ҳокими Жаҳонгир Ортиқхўжаев ҳам дунё жамоатчилиги назарига ҳокимлик мавқеидан фойдаланиб Ўзбекистон ватандошларининг уй жой мулкларини зўравонларча бузиб ташлаш, меҳнат ҳуқуқларини оёқ ости қилишлари ва коррупция ишлари билан тушиб қолди. [8,9].

Суд тизимининг самарадорлигига келсак, Сурхондарё вилояти, Жарқўрғон туманида ва Тошкент вилоятининг Пскент туманида фермерларнинг ерлари, техникаларининг ҳокимларнинг буйруғи асосида суд қарори билан мусодара қилинишидир. Фермерлар 14 ойга кредит олган бўлсада кредитнинг 6 ойини тўлаб бўлгандан кейин яна 8 ой кредит тўлаш учун муддат бўлишига қарамасдан уларнинг ерлари ва техникалари ноқонуний мусодара қилинган. [3,4,10].

Инвестиция эркинлиги ва молиявий эркинликлар тўғрисида иқтисодчилар ўз фикрларини айтса ўринли бўларди. Лекин, иқтисодчи бўлмаган ҳар бир Ўзбекистонлик бу эркинликлар кўрсаткичининг 10 балл кўрсаткичнинг ўта абгорлигини осонгина тушунади.

Хулоса шуки, Ўзбекистонда иқтисодий эркинлик йўқ ҳисоби. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича кўпроқ эркинмас (Mostly Unfree) Ўзбекистонда ўрта синф шакллана олмайди. Ўзбекистон эркин, равон ривожлана олмайди. Ўзбекистоннинг ўта қолоқ мамлакатлар қаторидан чиқиб кетиши даргумон.

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

1–февраль , 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

2. Иқтисодий эркинлик рейтингида Ўзбекистон 12 поғона юқорига кўтарилди. 28.01.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/29734969.html ).

3. Фермерлар “Агробанк”ни кредит шартини бузганликда айблади. МИБ фермер мулкини мусодара қилмоқда. 06.11.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/mib-fermerlar-molini-musodara-qilyapti/29585907.html ).

4.Туман МИБи фермерлардан мусодара қилинган 100 дан ортиқ тракторни соттириб юборди. 28.11.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/mib-fermer-nomida-bulmagan-avtomobilni-qamab-quydi/29626467.html ).

5. KunUZ. 6,5 MILLIARD SO’M KREDIT OLINIB QURILGAN MEHMONXONANI HOKIM BUZDIRIB TASHLADI. 31.01.2019.

( https://www.youtube.com/watch?v=xfByUYtBx9c ).

6. KunUz.NAMUNALI UYLAR HAQIDA QASHQADARYOLIKLAR HIKOYASI – CHIROQCHI VA G‘UZOR TUMANLARI MISOLIDA. 29.01.2019.

( https://www.youtube.com/watch?v=iGjWc4jWvwg ).

7. KunUZ.MUROJAATCHI: “ARZON UY-JOY DEGANI SHUNDAY BO’LADIMI?”. 30.01.2019. ( https://www.youtube.com/watch?v=5av6a9OH3TQ ).

8. Тошкент ҳокимига қарашли компания ишчилари ўзларининг қулдек ишлатилаëтганини айтмоқда. 28.01.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/tashkent-city-hokim-jahongir-ortiqxojayev-discover-invest/29736224.html ).

9. Тошкент ҳокими Akfaнинг эгаси эканлигини, лекин компания бошқарувни бошқаларга топширганини айтди. 31.01.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/29743975.html ).

10. Ўзбекистонда давлат бошқаруви ва суд-ҳуқуқ тизими қанчалик модернизация бўлди?! 30.11.2018. ( http://uz.hrsu.org/archives/9328#more-9328 ).