Ўзбекистон. Короновирусдан, амалдорлардан дод! (2020).

Ўзбекистонда короновирусдан касал бўлганлар атиги 75талиги тест билан аниқланган бўлсада (Хитой, Эрон, Жанубий Кореа, Италия, Испания, АҚШ, Буюк Британия каби мамлакатларда эса бир неча ўн минглаб) ватандошлар, айниқса кичик бизнес вакиллари короновирусдан, амалдорлардан дод дейишмоқда. [1].

Озодликдан иқтибос:”Тадбиркорлар: Президент фармонига қарамай¸ банклар кредит таътили бериш сўровини рад қилмоқда

март 24, 2020

Ҳурмат Бобожон/Озодлик

Дунёнинг аксар давлатлари қатори Ўзбекистонда ҳам коронавирус билан боғлиқ кескин чекловлар ва карантин оқибатида банкротлик ёқасида қолган тадбиркорлардан тортиб ўз ҳисобидан меҳнат таътилига чиқарилган оддий ишчиларга қадар банкдан олган кредити тўловларини қандай қайтариш муаммоси олдида қолмоқда.

24 март куни Озодликка боғланган ўзбекистонлик тадбиркорлар кредит тўловларини кечиктириб туришни сўраб банкларга мурожаат қилгани¸ аммо рад жавоби олганини билдирди.

Ўзбекистон Марказий банкининг Озодлик суҳбатлашган мулозими кредит тўловларни тўлашга қийналиб қолганларга 2020 йилнинг 1 октябригача тўлов таътили бериш ва кредит муддатини узайтириш масаласи кўриб чиқилаётганини айтди.

Сирдарё вилоятининг Сардоба туманида яшовчи фермер Шодиқул Маткаримов 2018 йилда “Ҳар бир оила — тадбиркор” дастури доирасида “Халқ банки” туман бўлимидан уч йилга 30 миллион сўмлик кредит олган.

Тадбиркор коронавирус билан боғлиқ чекловлар кредит тўловларини тўлаш имконидан махрум қилганини айтади.

– Кредит олганмиз, саккиз фоизлик. Ойда 1 миллион 150 минг сўм тўлови бор. Шу пайтгача тўлаб келдик. Ҳозир ишимиз тўхтаб қолган. Коронавирус сабаб ҳеч қаерга қимирлай олмаяпмиз. Кўчага чиқманглар деяпти, шунга пул келиши тўхтаган. Карантин даврида тўловларни музлатиб турса яхши бўлар эди, лекин банклар тўламасаларинг пеня минади, деб огоҳлантиряпти, – дейди сардобалик фермер.

Тошкентдаги “Ватанпарвар” ташкилоти қошида ташкил этилган ҳайдовчилик мактаби ходими 24 март куни Озодлик билан суҳбатда ўзи ва ўнлаб ҳамкасби ойликсиз меҳнат таътилига чиқарилгани сабаб банк тўловлари тугул¸ коммунал хизматлар ҳақларини тўлашга қийналаётганини айтди.

– Ҳали карантин бўлмасидан ҳамма автошкола ходимларини ўз ҳисобидан таътилга чиқаришди. Эртадан бошқа ташкилотларнинг ходимлари ҳам бессодержанияга чиқариляпти. Бир сўмсиз қолдик. Майли¸ ўз ҳисобимиздан бўла қолсин, лекин уйга олган ипотека кредит тўловларини, коммунал тўловларни карантин тугагунча тўхтатиб туришса яхши бўларди. Бошқа давлатларда шунақа қилишяпти, бизда йўқ, – дейди ҳайдовчилик мактаби ходими.

Озодлик кредит тўловларини тўлашга қийналаётганларнинг арзи юзасидан Марказий банк расмийлари билан боғланди.

Марказий банкининг 24 март куни Озодлик суҳбатлашган мулозими кредит тўловларни тўлашга қийналиб қолганларга 2020 йилнинг 1 октябригача тўлов таътили бериш масаласи кўриб чиқилаётганини айтди.

– Мижозларнинг имкониятларидан келиб чиқиб, уларга тўловлар бўйича 2020 йил 1 октябрига қадар имтиёз бериш ва шуни эвазига кредит шартнома муддатини узайтириш масаласини кўриб чиқяпмиз. Жойлардаги тижорий банкларга бу бўйича тавсиялар берилган. Ҳар бир мижоз вазияти ўрганилиб, уларга имтиёзлар, жумладан тўлов таътили бериш кераклиги айтилган, – деди Марказий банк мулозими.

Озодлик билан суҳбатда бўлганлар Марказий банк тавсияси тижорат банкларида қабул қилинмаëтгани¸ ўзлари борган маҳаллий банк бўлимлари тўловларни кечиктириб туриш сўровини рад қилаётганини айтишди.

– Жума куни ҳам телефон қилдим, бугун ҳам телефон қилдим. “Халқ банки” ходими “тўлайсан, тўламасанг қўшимча қиймат минади устига”, дейди. Тўловдан қочаётганимиз йўқ. Давлат уйдан чиқманглар деётган экан¸ бу ёғини ҳам қилсин, – дейди сардобалик тадбиркор Шодиқул Маткаримов”. Иқтибос тугади.

1. Президент Шавкат Мирзиёев 18 март куни “Коронавирус пандемияси ва глобал инқирозли ҳодисаларнинг иқтисодиёт тармоқларига салбий таъсирини юмшатиш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида” фармонга имзо чекди ва 19 март кунги Ўзбекистон халқига мурожаатида “Менинг топшириғимга мувофиқ, Махсус ишчи гуруҳ туризм, транспорт, фармацевтика ва енгил саноат каби соҳаларга солиқ таътиллари бериш, кредитларни қайтариш муддатини кечиктириш, кечиктирилган ташқи қарздорлик учун жарима қўлламаслик тартибини жорий қилиш чораларини кўрмоқда” деди.

Фармонга мувофиқ, Молия вазирлиги ҳузурида Инқирозга қарши 10 триллион сўм (1 миллиард АҚШ доллари) ҳажмдаги жамғарма тузилди.

2. Президент фармони бўйича Олий Мажлисда (парламентда) кўриб чиқилиб, баҳс ва мунозоралардан сўнг қонун қабул қилиниши керак эди ёки фармондан олдин короновирус бўйича баҳс ва мунозоралар ўтказилиши, қонун қабул қилиниши ва қонун асосида фармон ёки вазирлар маҳкамасининг қарори қабул қилиниши керак эди. Бироқ, Ўзбекистонда тикка ҳокимият. Мустақил парламент йўқ. Мустақил суд тизими йўқ. Қонун устиворлиги йўқ.

3. Ўзбекистонда ўрта синф ва фуқаровий жамият шаклланиши учун шароит яратилмаган.

4. Мамлакатда конституция ва қонунлар ишламайди.

5. Ўзбекистонда сўз эркинлиги йўқ. Сиёсий мухолифатга йўл йўқ. Сиёсий, иқтисодий эркинликлар чекланган.

Ватандошларнинг аксарияти ўз иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ҳуқуқлари, эркинликлари учун курашмайди. Мамлакатда коррупция, зўравонлик ва инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилмаслик гуллаб яшнаябди.

6. Зеро, ҳозирги Шавкат Мирзиёев президентлиги даврида ҳам мамлакат инвестиция жозибардорлиги жуда паст, чунки коррупция кўрсаткичи жуда паст.

Коррупцияга қарши курашда қуйидагилар ҳисобга олинмаябди.

7. Коррупцияга қарши курашда қуйидаги 2 ҳолатни ҳисобга олиш керак:

Мамлакатда давлат мулки эмас, хусусий мулк кўпроқ, устун бўлиши керак.

Лекин, Ўзбекистонда давлат мулки ҳукмрон. Давлат мулки ҳукмрон бўлган жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳурмат қилинмайди.

Коррупцияга қарши курашнинг энг самарали йўли эркин, демократик сайловлардир.

8. Мамлакатда диктатор Ислом Каримов давридагидай сўз эркинлигига, оммавий ахборот воситалари эркинлигига, эркин интернетга, мухолифатга йўл йўқ.

Бақувват ўрта синф, кучли фуқаровий жамият шаклланиши учун, иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик йўқ.

Бундай шароитда мамлакатда эркин, демократик сайловлар мутлақо ўтказиб бўлмайди.

9. Яна таъкидлаб ўтишни лозим топдим, Ўзбекистонда давлат мулкчилиги, монополиялар ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро, Ўзбекистон иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича 57,2 билан Украина (54,9), Тожикистон (52,2), Туркманистондан (46,5) олдинда. Бироқ, Сингапур (89,4), Эстония (77,7), Қозоғистон (69,6), Қирғизистон (62,9) Россиядан(61,0) анча орқада.

Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 2020 йилда 57,2 балл билан 2019 йилдаги 53,3 баллга нисбатан 3,9 баллга ўсган. Бу ўсиш сармоявий эркинлик бўйича 20 балл (2019-йилда 10 балл), молиявий эркинлик бўйича 20 балл (2019-йилда 10 балл) ва мулк дахлсизлиги бўйича 59,1 баллга (2019-йилда 49,8 балл) тенг.

Ўзбекистон 2020-йилда иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича 57,2 балл ва 2019 йилга нисбатан 3,9 баллга ошганига қарамасдан дунёнинг ўртача иқтисодий эркинлик кўрсаткичидан, 61,6 баллдан анча орқада.

Келажакда бу кўрсаткич янада кўтарилади деган умид бор.[2].

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [3].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[4].

Transparency International ташкилотининг 2020 йилги ҳисоботидан кўриниб турибдики, Ўзбекистон 25 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 153-ўринни эгаллаб турибди, 87 балл билан 1-ўринни эгаллаган Даниядан, 74 балл билан 18-ўринни Эстониядан қарийб 50 баллча орқада ва 19 балл билан 165-ўринни эгаллаган Туркманистондан 6 балл олдинда. Яъни, Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи пост совет мамлакатлари орасида энг охирги ўринларда, фақат Туркманистондан олдинда. Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи бўйича дунёнинг 4-элликталик мамлакатлари қаторида.

Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 25 балл билан 180 мамлакат қаторида 153 ўринни эгаллади. 2018 йилги коррупция кўрсаткичи 23 балл билан 158 ўринни эгаллаган эди.

Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 25 балл билан ўта иқтисодий қолоқликдан чиқа оладими? Дунё бўйича ўртача коррупция кўрсаткичи 43 баллга тенг.

Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи дунёнинг ўртача коррупция кўрсаткичидан юқори бўлса, ўта иқтисодий қолоқликдан нисбатан осонроқ чиқиб кетиши мумкин. Бунинг учун Шавкат Мирзиёев мамлакат коррупция кўрсаткичини камида 50 баллга кўтаришга ҳаракат қилиши керак. Афсуски, Шавкат Мирзиёевда бундай интилиш йўқ. [5].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

27–март, 2020-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Тадбиркорлар: Президент фармонига қарамай¸ банклар кредит таътили бериш сўровини рад қилмоқда. 24.03.2020. (https://www.ozodlik.org/a/ozbekiston-koronavirus-kredit-bank/30506441.html ).

2. Index of economic freedom. 2020.

(https://www.heritage.org/index/ranking?version=555).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. (https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5. Transparency International. 2019 Corruption Perceptions Index. 23.01.2020.

( https://www.transparency.org/files/content/pages/2019_CPI_Report_EN.pdf ).

6. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

7. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

8. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).