Ўзбекистон. Шавкат Мирзиёев Нурсултон Назарбоев йўлини танладими?! (2020).

асосий эркинликлар, демократия, Инсон Ҳуқуқлари, Коррупция, қашшоқлик, мақолалар, ўиҳж Add comments

Jan 032020

Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистонни бошқарувининг 4-йили бошланишида унинг фаолиятида Қозоғистонни 30 йиллардан бери бошқариб келаётган Нурсултон Назарбоев йўлидан кетаётганлигига кўпроқ далилларни кўрамиз.

1.а. Ўзбекистон Турк кенгашига аъзо бўлди;

1.б. Ўзбекистон Евросиё иқтисодий иттифоқига аъзо бўлмоқчи;

1.с. Президент Шавкат Мирзиёев қўшни мамлакатлар, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан чегаравий низоларни ижобий ҳал қилиб,сиёсий,савдо-иқтисодий, ижтимоий алоқаларни кескин яхшилади;

1.д. Валюта алмашинуви эркинлашди.

Юқорида келтирилган президент Шавкат Мирзиёев томонидан амалга оширилган ва амалга оширилаётган ижобий ишлар (Ўзбекистон Евросиё иқтисодий иттифоқига аъзо бўлишини мен ижобий баҳолаймайман) аллақачонлар Нурсултон Назарбоев томонидан амалга оширилган эди.

Нурсултон Назарбоев ўзининг 30 йиллик фаолиятида Россия, Хитой, АҚШ, Европа Иттифоқи ва Турк кенгашига аъзо мамлакатлар билан яхши, дўстона, ўзаро манфаатли мунособатларни ўрнатишга эришган эди.

2. Натижа Қозоғистон иқтисоди учун жуда яхши бўлди. Бугунги кунда Қозоғистонда аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматлар бўйича (GDP per capita) $10, 447 , сотиб олиш паритети бўйича (PPP per capita) $28,536 ва дунё бўйича ўртача GDP per capita $11,673, дунё бўйича ўртача PPP per capita $18,961 га тенглигини ҳисобга олсак, Қозоғистоннинг PPP per capita бўйича ривожланган мамлакатларга яқинлашиб қолганини кўрамиз.

3. Қозоғистон иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик ва коррупция кўрсаткичлари бўйича ҳам Ўзбекистонга ўрнак бўларлик:

Қозоғистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 65,4 баллга, Ўзбекистонники эса 53,3 баллга тенг.

Қозоғистоннинг сиёсий эркинлик кўрсаткичи 22 баллга, Ўзбекистонники эса 9 баллга тенг.

Қозоғистоннинг коррупция кўрсаткичи 31 баллга, Ўзбекистонники эса 23 баллга тенг.

Юқоридаги иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик ва коррупция кўрсаткичларидан кўриниб турибдики Ўзбекистоннинг кўрсаткичлари Қозоғистонникидан анча паст.

Бироқ, Қозоғистонда ҳам сиёсий эркинлик кўрсаткичи дунёнинг илғор мамлакатларига нисбатан жуда паст, айниқса коррупция кўрсаткичи бўйича ачинарли ҳолатда. Албатта, Нурсултон Назарбоев ҳам диктаторлар қаторига киради. Диктатура ҳукмронлик қилган мамлакатларда сиёсий эркинлик ва коррупция кўрсаткичи паст бўлади. Қозоғистонда иктисодий эркинлик кўрсаткичининг Ўзбекистонга нисбатан юқорилиги Нурсултон Назарбоевнинг диктатор Ислом Каримовга нисбатан илғорлигини кўрсатади.

4. Қозоғистоннинг юқоридаги кўрсаткичларининг юқорилиги ва нефт, газ, уран, кўмир ва бошқа фойдали қазилмаларга бойлигини ҳисобга олсак Қозоғистоннинг чет эллик сармоядорлар (инвесторлар) учун Ўзбекистонга нисбатан жозибадорлигини тан оламиз.

5. Ўзбекистонда фойдали қазилмалар Қозоғистонга нисбатан жуда камлигини эътиборга олсак, Ўзбекистон сармоядорлар учун жозибадорликни ошириш учун иқтисодий, сиёсий ва коррупция кўрсаткичларини Қозоғистонга нисбатан юқори бўлишига эришиши керак.

Афсуски, президент Шавкат Мирзиёевда бундай интилиш йўқ. Ўзбекистон иқтисодиы эркинлик кўрсаткичи бўйича кўпроқ эркин бўлмаган (mostly unfree) мамлакатлар қаторида, сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича эркин бўлмаган мамлакатлар қаторида.

Шу сабабли ҳам Ўзбекистонга Европа Иттифоқи, АҚШ ва бошқа эркин,демократик, ривожланган мамлакатлардан сармоядорлар жуда кам сармоя ётқизишябди.

6. Зеро, ҳозирги Шавкат Мирзиёев президентлиги даврида ҳам мамлакат инвестиция жозибардорлиги жуда паст, чунки коррупция кўрсаткичи жуда паст.

Коррупцияга қарши курашда қуйидагилар ҳисобга олинмаябди.

7. Коррупцияга қарши курашда қуйидаги 2 ҳолатни ҳисобга олиш керак:

Мамлакатда давлат мулки эмас, хусусий мулк кўпроқ, устун бўлиши керак.

Лекин, Ўзбекистонда давлат мулки ҳукмрон. Давлат мулки ҳукмрон бўлган жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳурмат қилинмайди.

Коррупцияга қарши курашнинг энг самарали йўли эркин, демократик сайловлардир.

8. Мамлакатда диктатор Ислом Каримов давридагидай сўз эркинлигига, оммавий ахборот воситалари эркинлигига, эркин интернетга, мухолифатга йўл йўқ.

Бақувват ўрта синф, кучли фуқаровий жамият шаклланиши учун, иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик йўқ.

Бундай шароитда мамлакатда эркин, демократик сайловлар мутлақо ўтказиб бўлмайди.

9. Яна таъкидлаб ўтишни лозим топдим, Ўзбекистонда давлат мулкчилиги ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро,Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[1].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [2].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[3].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [4].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [5,6].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [5,6].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [5,6].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [7].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

3–январь, 2020-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

2. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

3. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

4.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).