Ўзбекистон. Свет, газ йўқ, эркинлик йўқ, мухолифатга йўл йўқ, ўрта аср. (2019).

Ўзбекистонда президент Шавкат Мирзиёевнинг 3-йили бошқарувининг ноябрь, декабрь ойларида мамлакатда свет, газ, метан гази тақчиллиги ва бу тақчилликдан аҳолининг кескин норозилик чиқишлари кўпайиб кетди. [1].

Озодликдан иқтибос: “Марғилонлик тадбиркор Дилмурод Жалилов 3 декабрь куни Озодлик билан суҳбатда ўзига нисбатан босимлар бўлаëтгани ҳақидаги хабарларни инкор қилди.

35 яшар Жалилов Telegram каналида 29 ноябрь куни тарқаган видеомурожаатида Марғилонда газ ва свет йўқлиги ҳақида гапира туриб¸ халқни қийнаëтган муаммоларни ҳал қила олмаëтган Фарғона вилояти ҳокими Шуҳрат Ғаниевдан истеъфога чиқишни сўраган эди.

2 декабрь кунги йиғилишда бу видеомурожаатга билвосита муносабат билдирган ҳоким Ғаниев¸ “Марғилонда газ бўп туриб¸ газ йўқ деб чиқарган” “ахмоқлар”га чора кўрмагани учун Марғилон шаҳар ҳокимига “қаттиқ ҳайфсан” берган эди.

Ҳокимнинг бу пўписаси ортидан ижтимоий тармоқларда марғилонлик йигитга нисбатан майда безорилик бўйича иш очилиб¸ маъмурий жазога тортилгани ҳақида хабарлар тарқади. Озодлик билан шахси сир қолишини сўраб гаплашган маҳаллий ҳокимият ва ички ишлар тизими мулозимлари 2 декабрь куни бу хабарларни тасдиқлади.

3 декабрь эрта тонгда Озодликка ўзи боғланган Жалилов¸ тақдиридан хавотирга тушганларга миннатдорчилик билдирди¸ айни пайтда ҳеч бир босимсиз ишини давом эттираëтгани¸ Марғилонда ҳозир газ ва свет муаммоси йўқлигини айтди.

“Хавотирга ҳожат йўқ”?

Ўзини марғилонлик 35 яшар тадбиркор Дилмурод Жалилов деб таништирган йигит 3 декабрь куни Озодликка кучли босимга учрагани ҳақида хабарлар ва хавотирларга асос йўқлигини билдирди:

– Ҳамма жойларда ман ҳақимда ëзиб¸ маъмурий жавобгарликка тортилди¸ 15 суткага қамалди¸ деган гаплар юрипти. Ман шу видеони чиқарган Дилмуроднинг ўзиман. Манга ўзимизнинг участковой Фарҳод билан гаплашгандан бошқа ҳеч ким чиқмади¸ ҳеч ким билан гаплашганим йўқ. Мани ҳеч ким жазолаганиям йўқ¸ ман жазолайдиган иш ҳам қилганим йўқ. Ман ўзимнинг шахсий эркин фикримни айтдим. Кимгадир ëқмаган бўлса¸ узр. Бу гапларни ман ҳақимда қайғуриб тарқатаëтганларга раҳмат¸ қайғурганларингиз учун. Лекин манга ҳеч ким тазйиқ ўтказгани йўқ.

Марғилон шаҳрида фаст-фуд дўкони эгаси эканини айтган Жалилов¸ Фарғона вилоят ҳокими Шуҳрат Ғаниевнинг 2 декабрь куни ўз видеомурожаатини ëлғонга чиқарганидан¸ бу чиқиши учун Марғилон шаҳар ҳокими қаттиқ ҳайфсан олганидан бехабарлигини айтди.

Айни пайтда Дилмурод Жалилов¸ 3 декабрь куни тонгда олдига ҳокимият томонидан юборилган маҳаллий журналистлар гуруҳи келгани ва уларга ўзига нисбатан ҳеч қандай тазйиқ ва босим бўлмагани ҳақида гапириб берганини ҳам қўшимча қилди.

Марғилонлик тадбиркорнинг видеомурожаати қандай пайдо бўлди?

Озодлик билан суҳбатда икки фарзанднинг отаси эканини айтган Дилмурод Жалилов 29 ноябрь куни вилоят ҳокимига видеомурожаат билан чиқишига мажбур қилган вазиятни тасвирлаб берди:

– Ўша куни ман уйга кирдим (ота ҳовлиси назарда тутилаяпти -таҳр.). Ўша куни кечгача свет ҳам¸ газ ҳам бўлмади. Уйга обеддаям кирдим¸ ужиндаям кирдим. Шунчалик даражада қийин бўлди бизнинг уйимиздаги аҳвол ¸ мани кўзимда ортиқча қийин бўп кетди. Чунки дадам устларига иккитадан куртка кийиб¸ бошларига шапка кийиб¸ яна адëлди ичига кириб ëтиптила қоронғида. Ман ижарага этаж олганман ¸ ўшаққа опкетай¸ десам унамадилар¸ келинни ëнида ноқулай¸ деб. Шундан ман аламзада бўлдимда¸ уйдан кайфиятсиз чиқтим. Ишхонага бордим. Борсам¸ ишхонамдаям свет йўқ. Ўтирдим¸ ўтирдим¸ бекорчиликдан видео кўрдик. Шу пайт ҳалиги Мотуридий кўчадаги опани кўрдик¸ Яйпандаги акани кўрдик. Ўша пайтда одам ўзини камситилгандек ҳис қилди. Аччиқ устида қилдим.

Айни пайтда Жалилов¸ ўша куни газ ва свет бўлмагани ҳақидаги гапидан тонмаслиги¸ аммо 30 ноябрдан бошлаб Марғилонда газ ва свет “зўр” эканини таъкидлади:

– Агар видеомурожаатим билан газ ва свет келишига ëрдам қилган бўлсам¸ хурсандман.

Дилмурод Жалилов видеомурожаатида нима деган эди?

Ўзининг машина ичидан туриб гапираëтганини айтган Дилмурод Жалилов¸ 29 ноябрь кунги видеомурожаатида Марғилондаги вазиятни “гўристон”га ўхшатади.

– Мана Марғилондамиз. На газ¸ на свет бор. Гўристонга ўхшайди. Ўтирибмиз мошинада исиниб. Чой-пойгаю кафе-мафега бориб¸ доғ сувидан опкелаяпмиз¸ деган Жалилов сўнгра бевосита Фарғона вилояти ҳокими Шуҳрат Ғаниевга мурожаат қилади:

– Билмаймиз¸ нима қилаяпсизлар¸ қаяққа қараяпсизлар. Аммо-лекин Шуҳрат Ғаниев эплoлмасaнгиз бўшатинг! Умуман керагингиз йўқ¸ бунақа ҳокимнинг умуман кераги йўқ¸ ваабше-ваабше кераги йўқ. Халқ билан икки тийинлик қизиқиши йўқ. Буз деса¸ уз деса¸ бир секундга қолмасдан бажарасизлар. Аммо халққа бир ëрдам керак бўлганда¸ халқ қийналганда¸ балода йўқсизлар. Битталарингам керакмассизлар. 22 декабрда ҳали депутатлар сайлови бору¸ ҳали томоша қиласизлар¸ сайлов варағларингга нима деб ëзиб чиқиб кетишларини марғилонликларнинг…”. Иқтибос тугади. [1].

1. Свет,газ етишмовчилиги СССР даврида йўқ ҳисоби эди. Мустақиллик йилларида, 28 йиллардан бери свет, газ етишмовчилиги охирги йилларда эса метан гази етишмовчилиги ҳам кескин сезила бошлади. Нега бу муаммолар ҳал қилинмаябди? Ўзбекистон ҳокимияти вакилларидан тузукли жавоб йўқ. Президент Шавкат Мирзиёев ҳам оғзига талқон солиб олган.

2. Свет, газ, метан гази тақчиллиги бўйича бу йил Қорақалпоғистон автоном республикасида, Андижон, Сирдарё, Фарғона вилоятларида норозилик чиқишлари, автомобиль йўлларини тўсишлар, шиналар ёқишлар шаклида бўлиб ўтди. Бу норозилик чиқишлари ўтган йилларга қараганда кўламлироқ, ўткирроқ бўлди.

3. Фарғона вилоят ҳокими Шуҳрат Ғаниев истеъфоси талаб қилинди. Бироқ, Шуҳрат Ғаниевнинг фаолияти президент Шавкат Мирзиёев томонидан ижобий баҳоланиб август ойида “Меҳнат шуҳрати” ордени билан тақдирланган эди.

Свет, газ, метан гази тақчиллиги билан боғлиқ норозилик намойишларидан олдин мамлакатда уй бузилишлари, уйларга вақтида товон пули тўланмаслиги ёки кам тўланиши билан боғлиқ бўлган намойишлар бўлиб ўтганлигини ҳам ҳисобга олсак, олий ҳокимиятнинг жуда оғир ҳолатга тушиб қолганини, бу норозиликларга асосан муаммоларни келтириб чиқарган масъул амалдорлар ўрнига, туман ҳокимлари, майда амалдорлар, оддий аҳоли вакиллари жазоланди. Журналист Давлатназар Рўзметов автоҳалокатда ҳалок бўлди, журналист, блоггер Нафосат Оллоҳшукурова бу норозиликларни ёритганлиги учун аввал 10 суткага сохта айблар билан қамалди, кейин руҳий касалликлар шифохонасига сохта врачлар комиссияси хулосаси билан, адолатсиз суд ҳукми билан зўравонларча жойлаштирилди.

4. Президент Шавкат Мирзиёев томонидан айрим салбий ва ижобий қадамлар қўйилди. Диктатор Ислом Каримов даврида ўрнатилган блок постлар қайтадан фаолиятини бошлади. Свет,газ, метан газ тақчиллигига сабабчи бўлган олий амалдорлар эмас, туман ҳокимлари ва бу тақчилликка кескин норозилик билдирганлар жазоланди.

Ижобиы қадамлардан эса Тожикистон, Қирғизистондан электр энергияси импорт қилина бошлади, асосан апрель-октябрь ойларида. Туркманистондан ҳам 2 декабрдан бошлаб электр энергияси импорт қилина бошлади. Эндиги навбатда газ, метан гази импорти ҳам импорт қилинса яхши бўларди. Зеро, Марказий Осиё мамлакатларидан Қозоғистон нефт, газ,кўмирга, Туркманистон газга, Қирғизистон ва Тожикистон эса сув ва ГЭСларга бой мамлакатлардир.

5. Ўзбекистон жамиятида иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик, бақувват ўрта синф, кучли фуқаровий жамият ўта зарурлиги, мухолифатга йўл очишга, сиёсий рақобатга кучли зарурат бор. Давлат мулкчилиги ҳукмронлигига, монополияларга барҳам бермасдан мамлакатдаги свет, газ, метан гази тақчиллигига барҳам бериб бўлмаслиги ҳам тўла англаб етилмаябди.

6. Зеро, ҳозирги Шавкат Мирзиёев президентлиги даврида ҳам мамлакат инвестиция жозибардорлиги жуда паст, чунки коррупция кўрсаткичи жуда паст.

Коррупцияга қарши курашда қуйидагилар ҳисобга олинмаябди.

7. Коррупцияга қарши курашда қуйидаги 2 ҳолатни ҳисобга олиш керак:

Мамлакатда давлат мулки эмас, хусусий мулк кўпроқ, устун бўлиши керак.

Лекин, Ўзбекистонда давлат мулки ҳукмрон. Давлат мулки ҳукмрон бўлган жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳурмат қилинмайди.

Коррупцияга қарши курашнинг энг самарали йўли эркин, демократик сайловлардир.

8. Мамлакатда диктатор Ислом Каримов давридагидай сўз эркинлигига, оммавий ахборот воситалари эркинлигига, эркин интернетга, мухолифатга йўл йўқ.

Бақувват ўрта синф, кучли фуқаровий жамият шаклланиши учун, иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик йўқ.

Бундай шароитда мамлакатда эркин, демократик сайловлар мутлақо ўтказиб бўлмайди.

9. Яна таъкидлаб ўтишни лозим топдим, Ўзбекистонда давлат мулкчилиги ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро,Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[2].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [3].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[4].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [5].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

6-декабрь, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Фарғона ҳокими Шуҳрат Ғаниевдан истеъфога чиқишни сўраган йигит босимга учраганини инкор қилди. 03.12.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/fargona-hokimi-shuhrat-ganiyev-margilon-dilmurod-gaz-svet-sovuq/30305363.html ).

2. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).

6. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

7. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

8. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).