Ўзбекистон. “Тогри.уз” (“Тўғри сўз”) ёпилди, ким ёпти? (2019).

Ўзбекистонда сўз эркинлиги, оммавий ахборот воситаларининг эркинлиги қанчалик абгор ҳолатда эканлигини қуйидаги далил (факт) яққол намоён қилябди.

Озодлик мақоласи тўлалигича:[1].”Ўзбекистон сиëсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаëти янгиликларини ëритиб келаëтган togri.uz сайти фаолияти 14 октябрда тўхтатилди. Бу ҳақда Озодликка сайт журналисти Сардор Салим маълум қилди.

Бироқ 14 октябрь куни Тошкент вақти билан соат 17.00 да togri.uz сайти Прагада очилди. Сайтда шу куни эълон қилинган бир неча материални, жумладан “QQSning ortiqcha summasini qaytarishning avtomatlashtirilgan tizimi yo‘lga qo‘yiladi” сарлавҳаси остидаги мақолани кўриш мумкин эди.​

Сайт журналисти Сардор Салимнинг Озодликка айтишича¸ 14 октябрь Тошкент вақти билан соат 13 дан кейин контент янгиланмаган:

– Сайт максимум яна икки-уч соат техник мавжуд бўлиб туради. Лекин ижодий жамоа 14 октябрь куни пешиндан кейин тарқалди.

Суҳбатдошга кўра сайт ходимлари 14 октябрь эрталаб ҳам журналистик иш режаларни муҳокама қилган ва улар учун ëпилиш қарори кутилмаган бўлган:

– Бугун пешинда ëпилдик. Расман сайт муассисининг молиявий қийинчиликлари сабабли ëпилди. Бугун эрталабдан мақолалар мундарижасини муҳокама қилдик. Ëпиламиз деган гап йўқ эди.

Сайтнинг етакчи журналистларидан бири Хуршид Йўлдошев ўзининг facebookдаги саҳифасида “Togri.uz яҳши ишлади ва яхши ишлагани учун ҳам ëпилди. Қиш яқин ўртоқлар” деб ëзди.

Нашр муассисларига яқин манбанинг айтишича¸ Togri.uz сайти Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги тарафидан жорий йилнинг июнь ойида ОАВ сифатида рўйхатга олинган.

Суҳбатдошга кўра, нашр эгаси “True Press Network” МЧЖ раҳбари Нодир Ибрагимов 14 октябрь куни тахририятга келиб сайт молиялаши тўхтатилганини билдирган.

Нашр муассисларига яқин манбанинг яна айтишича¸ сайт сўнгги кунларда Тошкент ҳокимияти¸ Ўзбекистон Молия вазирлиги ва Марказий банк эътирозларига нишон бўлган. Шунингдек, сайтда эълон қилинган дори-дармонлар сифати ҳақидаги мақола Соғлиқни сақлаш вазирлиги мулозимлари тарафидан асабий кутиб олинган.

Сайтнинг етакчи журналистларидан бири Хуршид Йўлдошев ўзининг facebookдаги саҳифасида 2 октябрь куни Togri.uz саҳифасидан АОКА тарафидан битта мақола олиб ташлаттирилгани ҳақида ëзган эди.

Ўша мақола Россия Федерация Кенгаши раиси Валентина Матвиенко ташрифи ҳақида эди. Мақола олдириб ташлангани сабаблари ҳақида Togri.uz сайти муассислигига яқин ходим аниқ маълумот беришни истамади ва қисқа қилиб “сиëсий сабаб” деб қўя қолди.

Нашр журналистларидан бирининг Озодликка билдиришича, эътироз АОКА раҳбари Комил Алламжонов тарафидан билдирилган. Эътироз мақолага бириктирилган расмда президентнинг катта қизи Саида Мирзиëева қиëфасининг “гўзал” кўринмагани билан изоҳланган.

Togri.uz сайти ëпилишидан бир ой олдин – сентябрда Minbar.uz сайти ҳам молиявий сабаблар боис ëпилган эди. Minbar.uz сайти ëпилгани ортидан ушбу сайт асосчиси Сардор Салим Togri.uz нашрига ишга ўтган эди.

Togri.uz ижодий жамоаси асосини ўтган йили ëпилган Turon24 ахборот агентлигининг журналистлари ташкил қилган эди.

“Қадим “Турон”(24) элимизда “Минбар”га чиқиб, “Тўғри”сини гапираверсанг ёпилиб кетасан” дея мутойиба қилди яна битта нашр билан жилмайиб хайрлашган Сардор Салим

“Эркин сўз” тажрибаси

Озодлик билан суҳбатлашган Togri.uz сайти журналисти Сардор Салимга кўра, Togri.uz нашри ижтимоий-сиëсий муаммолар ва асосан иқтисод ва молия ҳақида холис ва расмий Тошкент нуқтаи назаридан масофаланган ахборот беришга “ҳаракат қилган”.

Унинг яна айтишича¸ бу нашрнинг қисқа умри Ўзбекистонда “эркин сўз яратиш борасида тажрибалардан бири сифатида тарихда қолди”.

P.S. Ушбу хабарни эълон қилишдан олдин, Тошкент вақти билан соат 17.52 да Togri.uz uf га яна бир марта кирмоқчи бўлдик. Бу гал сайт очилмади”. Озодлик мақоласи тугади. [1].

Togri.uz веб сайтининг ёпилиши Ўзбекистонда сўз эркинлиги, оммавий ахборот воситалари эркинлиги қадрият сифатида юқори ўринларда турмаслигини кўрсатади. Давлат сўз эркинлигини очиқдан очиқ оёқ оқти қилаябди, репрессивлигини кўрсатаябди. Ўзбек жамияти учун ҳам эркинлик, демократия принциплари олий қадрият эмас.

Togri.uz (Тўғри.уз) веб сайтининг ёпилишига албатта, давлатнинг, президент ҳокимиятининг асосий, катта рўл ўйнагани яққол кўриниб турибди. Комил Алламжоновнинг эътирози, Тошкент ҳокимияти, Ўзбекистон Молия вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва Марказий банк биргаликда, уюшиб мувофиқлаштирилган босимлари Togri.uz веб сайти ходимларининг қаршилигисиз ёпилишига сабаб бўлган.

Авваламбор, Togri.uz веб сайти суд қарори билан ёпилиши мумкин, қачонки Ўзбекистон конституцияси ва қонунларини қўпол равишда бузиб фаолият олиб борса.

Веб сайт муассисининг, ходимларининг ҳеч қандай қаршиликсиз, прокурорга шикоят ёзмасдан, судга мурожаат қилмасдан, норозилик акциясиз веб сайтнинг ёпишлари мамлакатда қонун устиворлиги ҳукм сурмаган, ҳуқуқий бўлмаган жамиятда яшаётганларининг яққол исботидир.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2 кишини иш билан таъминлаган тадбиркорни бошимда кўтариб юраман деб айтган гаплари баландпарвоз гаплар бўлиб чиқди. Чунки,Togri.uz нинг 15 ходими, кўпчилиги олий маълумотли журналистлар ишсиз қолди, улар бошқа ёқдан иш излашга мажбурдирлар.

Ўзбекистонда барча оммавий ахборот воситалари Тошкент cityнинг қуриб битказилган Kongress Hall,Hilton меҳмонхонаси биноларини, парламент мажлисини online намойиш этилганини, мамлакатдаги бўлиши кутилаётган “эркин ва демократик сайловлар” кампаниясини ёритиш билан оворадирлар. Бироқ, togri.uz веб сайтининг ёпилгани ҳақида оғзига талқон солиб олганлар.

Қисқаси,сўз эркинлигига, оммавий ахборот воситалари эркинлигига йўл йўқ, сиёсий эркинликка йўл йўқ, эркин ва демократик сайловларга йўл йўқ. Демак, коррупционерларнинг пичоғи мой устида бўлади. Ўзбекистоннинг иқтисоди ўта қолоқликдан чиқиб кета олмайди.

Ўзбекистонда мухолифатга, эркин матбуотга, эркин интернетга йўл йўқ. Мамлакат ватандошларида ҳуқуқий саводлилик,иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик учун курашиш йўқ ҳисоби.

Ўзбекистонда давлат мулкчилиги ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро,Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[2].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [3].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[4].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [5].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

18-октябрь, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Togri.uz журналистлари: сайтимиз ёпилди, тонгда ишга келган жамоа тушдан кейин тарқатилди. 14.10.2019. (https://www.ozodlik.org/a/30215864.html ).

2. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).

6. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

7. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

8. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).