Ўзбекистон. Ўта иқтисодий қолоқликнинг мустақил суд тизими йўқлигига қандай алоқаси бор?! (2019).

асосий эркинликлар, демократия, Инсон Ҳуқуқлари, Коррупция, қашшоқлик, мақолалар, ўиҳж Add comments

Sep 272019

Ўзбекистонда мустақил суд тизими йўқлигини тажрибали адвокат, собиқ терговчи Сергей Майоров Centre1. com ( Центр-1) веб сайтидаги мақолада батафсил асослаб берган. [1].

Мақола БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича махсус маърузачиси Диего Гарсия-Саяннинг 19-25 сентябрь кунлари бўлиб ўтаётган ташрифи кунларида чоп этилди. Диего Гарсия-Саян Ўзбекистондаги суд тизимининг қанчалик мустақиллиги ва ҳокимиятнинг бўлиниш принципларига ва халқаро стандартларга қанчалик мос келишини баҳолашга келган.

Мақолада мамлакатда мустақил суд тизими йўқлигини Сергей Майоров 10 сабаб билан асослаган.

Булар:

1.Дастлабки тергов пайтида адвокатнинг ҳибсга олинган ҳимоясидаги жабрланган билан кўпинча учрашишга йўл қўйилмаслиги. Бу йўл қўймаслик Давлат Хавфсизлик Хизмати ва Бош прокуратура томонидан амалга оширилади.

2.Адвокатнинг ҳибсдаги жабрланувчи билан учрашуви Давлат Хавфсизлик Хизматининг ходими иштирокида бўлиб ўтади. Қонун бўйича ўз ҳимоясидаги жабрланувчи билан яккама-якка учрашиши керак.

3.Адвокатларнинг ҳибсдаги жабрланувчи билан телефон орқали суҳбатлари Махсус хизмат ходимлари томонидан махсус рухсат олинмасдан яширинча эшитилади ёки ёзиб олинади.

4.Қолган 6 та пунктларда адвокатларнинг дастлабки тергов пайтида терговчилар томонидан, суд пайтида судъя томонидан эътиборсиз қолдирилиши, кўпинча судларнинг ДХХ ва Бош прокуратура ташаббуси билан жиноий ишлар кўпинча хавфсизлик нуқтаи назаридан, махфийлик нуқтаи назаридан ёпиқ ўтказилиши, кўп жиноий ишларнинг махфий деб эълон қилиниши адвокатларнинг оммавий ахборот воситалари, маҳаллий ва дунё жамоатчилигига ҳибсга олинган жабрланувчининг ҳуқуқларини оёқ ости қилиниши ва унга нисбатан қонунга зид ҳатти-ҳаракатлар тўғрисида маълумот беришга имконият берилмаслиги ва ҳоказолардан иборат.

Яна мақолада Сергей Майоровнинг судъяларнинг мустақил эмаслиги ҳақида 5 пунктдан иборат фикри келтирилган.

1.Судъялар Ўзбекистон республикаси фуқаролари бўлиб, улар олий маълумотли ва улар тергов пайтидаги барча қонунларнинг бузилишидан хабардор бўлган ҳолда ҳуқуқни ҳимоя қилиш органларидаги “қоидалар” бўйича фаолият юритишга мажбурдирлар. Улар ўз амалини сақлаб қолиш учун судъялар айбловчи прокурорларнинг айблов позициясини очиқдан-очиқ қўллаб-қувватлайдилар ва маъқуллайдилар. Суд тизимининг мустақил эмаслиги туман судларидан то Олий судгача тегишли.

2.Судъялар кўпинча суд ҳукми ўқилмасдан олдин суд ҳукми матнини, ўлчамини(размер) ва жазолаш шаклини юқоридаги амалдорлар ва Махсус хизматлар билан олдиндан келишиб оладилар. Сергей Майоровнинг айтиши бўйича буларни у касбдош адвокатлардан ва давлат амалдорларидан бўлган ўзаро суҳбатлардан билиб олган.

Қолган пунктларда судъяларнинг дастлабки тергов хулосаларини чуқур ўрганмасдан, текширмасдан суд ҳукмини ўқиши, адвокатларнинг тергов пайтида йўл қўйилган қонунсизликларни очиқлаганида эътиборга олмаслиги ва ҳоказолар ҳақида фикр юритилади. [1].

Ўзбекистонда мустақил суд тизимининг бўлиши ватандошларнинг топталган ҳуқуқ ва ъркинликларини қайта тикланишига, адолатнинг ўрнатилишига ва иқтисодий фаровонликка олиб келар эди.

Дарҳақиқат, Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи жуда паст бўлиб, 53,3га тенгдир. Иқтисодий кўрсаткичнинг паст бўлишига хукуматнинг ҳалоллиги (government integrity) 25 балл энг кўп ҳисса қўшган бўлса, суд тизимининг мустақиллиги ((judicial effectiveness) 34 балл билан иккинчи энг кўп ҳиссани қўшган. Умуман олганда, қонун устиворлиги гуруҳи мулкнинг дахлсизлиги (property rights) 50 балл билан иқтисодий эркинлик кўрсаткичининг паст бўлишига энг кўп ҳисса қўшган гуруҳдир. [2].

Мустақил суд тизимининг шаклланиши мамлакатда ватандошларнинг 5 асосий эркинликларининг тикланишига ва пировардида кучли фуқаровий жамиятнинг яратилишига олиб келарди. [3].

Иқтисодий эркинлик кўрсаткичининг ошиши бақувват ўрта синфнинг шаклланишига ва сиёсий эркинлик кўрсаткичининг ўсиши кучли фуқаровий жамиятнинг шаклланишигава олиб келарди.

Қайси мамлакатда бақувват ўрта синф ва кучли фуқаровий жамият шаклланган бўлса, у мамлакатда эркин, демократик сайловлар ўтказиш учун иқтисодий ва сиёсий асос пойдевор яратилган бўлади. Эркин, демократик сайловлар эса коррупция кўрсаткичининг кескин ўсишига олиб келади.

Юқори коррупция кўрсаткичи эса, мамлакатнинг инвестицион жозибадорлигини кескин оширади. Инвестицияларнинг мамлакатга кириб келиши янги иш ўринларининг яратилишига, иқтисоднинг ўсишига, фаровонликка олиб келади. Ўзбекистон ўта иқтисодий қолоқликдан, қашшоқликдан қутулади. [5,6,7,8].

Ўзбекистонда давлат мулкчилиги ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро,Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 152-ўринда бўлган пайтда 51.5 баллга тенг эди, 2019-йилда эса 140-ўриндалагида 53.3га тенг.[2].

Дунё мамлакатлари орасида 12 поғонага кўтарилган бўлсада эркинлик кўрсаткичи атиги 1.8 баллга яхшиланган бўлиб ҳамон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар қаторида.

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [3].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[4].

Ўзбекистонда коррупция кўрсаткичи (Corruption Perceptibility Index) 2018-йилда 22 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 157-ўринни эгаллаган бўлса, 2019 – йилда 23 балл билан 158 – ўринни эгаллади. Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи 1 баллга яхшилангани билан дунёнинг бошқа мамлакатларида коррупция кўрсаткичи Ўзбекистонга нисбатан кўпроқ яхшилангани учун Ўзбекистон 157 – ўриндан 158 – ўринга тушиб қолган. [5].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

27-сентябрь, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Сергей Майоров: «В Узбекистане нет независимого суда…». 23.09.2019. (https://centre1.com/uzbekistan/sergej-majorov-v-uzbekistane-net-nezavisimogo-suda/ ).

2. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018