Ўзбекистон иқтисодий, сиёсий эркинликлар ва коррупция кўрсаткичлари бўйича Хитойдан ҳам орқада. (2019).

Қуйидаги воқеа Ўзбекистоннинг Хитойдан қанчалик иқтисодий орқада қолганини яққол кўрсатади.

Озодликдан иқтибос: [1] “Навоийазот” ширкатининг Хитой компанияси билан ҳамкорликдаги янги лойиҳаси қурилишида қатнашаётган бир гуруҳ ишчилар ойлик оширилиши талаби билан 15 август куни иш ташлади.

Акцияда қатнашган ишчилар вакилларининг Озодликка хабар қилишича, улар хорижликларга нисбатан кам ойлик олаётганига норозилик билдирган.

Ширкат мулозимларига кўра, ишчилар талаби инобатга олиниб, уларнинг ойлиги оширилган ва ишчилар ишга қайтган.

Хитой компаниясига ёлланиб ишлаётган маҳаллий ишчиларга кунига 50 минг сўмдан ҳақ тўланган, норозиликдан сўнг улар маошига 10 минг сўмдан қўшилган.

Маҳаллий ишчиларнинг айтишича, уларнинг хитойлик ҳамкасбларига кунига 80 доллардан ҳақ тўланади. Лекин Озодликда бу маълумотнинг расмий тасдиғи йўқ.

Ишчилар норозилиги ҳақида Озодликка хабар йўллаган навоийлик ишчига кўра, воқеа 15-16 август кунлари бўлган.

“15 август куни обеддан кейин ишчилар иш ташлашди. Кечқурун уйига кетиб, эртасига келиб, обедгача яна ишламасдан ўтиришди. 60 тача одам бор эди” дейди исмини очиқласа ишдан ҳайдалиш хавфи борлигини айтган“Навоийазот” ширкати ишчиси.

У воқеа жойида олинган суратларни ҳам Озодликка йўллади.

Озодлик билан аноним қолиш истагида суҳбатлашган ишчилар сўзларидан маълум бўлишича, улар хитойлик ишчиларга нисбатан жуда кам ойлик олаётганликларидан норози бўлган.

​“Бизга кунлик 50 минг сўм пул беришади. Баъзилар 55 минг сўмдан олади. Хитойликлар кунига камида 80 доллар ойлик олишади. Ҳатто улар “Нимага бунча кам ойлик оласизлар?”, деб бизнинг устимиздан кулишади.

​Ҳамма оғир ишни ўзбек ишчилари қилаяпти. Қоғозда 7-8 соат деб белгилашади. Аслида кунига 10 соатлаб ишлаяпмиз. Хитойликлар учун ҳамма шароитни қилиб берган. Обеди, транспорти ҳамма нарсани тахт қилишган. Биз эса овқатимизни ўзимиз билан олиб келамиз. Баъзида обедгача овқатларимиз иссиқда ачиб ҳам қолади.

Жуда алам қилади, ойлигимизни ​долларда ҳисобласангиз 5,5 доллар бўлади. Хитойликлар эса 80 доллар олади”, дея нолиди ишчилардан бири.

Озодлик боғланган “Навоийазот” ширкати мулозимига кўра, норозилик билдирган ишчилар ширкатнинг Хитой компанияси билан ҳамкорликдаги лойиҳаси қурилишида иштирок этаётган ёлланма ишчилардир.

“Булар Хитойнинг «China CAMC Engineering CO. Ltd» компаниясига ёлланиб ишлаётган ишчилар. Улар кунлик меҳнатига ҳақ олишади. Хитой компанияси қураётган лойиҳамизни Мустақиллик байрамига топширишни режалаштирганмиз. Иш тўхтаб қолмаслиги учун ишчилар билан келишилди. Улар ойлигига қўшиб берадиган бўлишди. Ҳозир иш тўхтаса, сентябрга улгурмаслигимиз мумкин. Биласиз, президент икки марта келиб, лойиҳа билан танишиб кетди. Лойиҳа вақтида топширилмаса, катта тўполон бўлади”, деди матбуотга гапириш ваколати йўқлиги боис исмини очиқламасликни сўраган “Навоийазот” мулозими.

Мулозим хитойлик ишчилар ойлигига оид саволларимизни жавобсиз қолдирди.

Норозилик билдирган ишчилардан олинган маълумотга кўра, 16 август куни улар билан раҳбарият учрашиб, ойликни оширишга ваъда бергач, ишга чиқишган.

“Ойлигимизга 10 минг сўмдан қўшиб берадиган бўлишди. Бу ҳеч қанча пул эмас. Лекин бунга рози бўлмасак, умуман ишсиз қолиш хавфи боис ишга қайтдик. Ўтган йили шунақа норозилик билдирганлардан 10 кишини ишдан ҳайдашган эди. Шунга қўрққанимиздан ишга чиқишга мажбур бўлдик”, деди навоийлик ишчи”. Иқтибос тугади. [1].

Мен бу воқеадан хабардор бўлганимдан кейин, СССРнинг парчаланмасдан олдинги 1988-1989 йиллардаги Ўзбекистонни эсладим.

Ўша йиллари мен Ўзбекистон ССР фанлар академиясининг Ядро физикаси илмий тадқиқот институтида ишлар эдим. Бир куни бизга Хитойдан келтирилган тушенка (консерваланган мол гўшти) беришди, менимча текинга. Аниқ эсимда йўқ. Биз тушенкани хурсанд бўлиб олиб, Хитой ҳам ривожлана бошлабди деб ўзаро кулишган эдик.

СССР тарқалиб кетиб Ўзбекистон мустақил бўлганига қарийб 30 йил бўлди. Юқоридаги воқеа шуни кўрсатадики биз Хитойдан иқтисодий, айниқса технология соҳасида жуда орқада қолиб кетибмиз.

Нега шундай бўлди?-деган савол ўз ўзидан пайдо бўлади.

Албатта, кўпчиликка маълум бўлган жавоб, Хитойнинг 1,4 миллиард аҳолиси, арзон ишчи кучи, бозорнинг ниҳоятда улканлиги ва чет эл инвестицияси учун жозибадорлиги учун АҚШ ва Европанинг, Япониянинг йирик фирмалари улкан инвестициялар киритиб Хитойнинг бугунги қадар ривожланишида катта рўл ўйнаган.

Лекин, шуни эътиборга олиш керакки Хитой инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳурмат қилишда Ўзбекистонга ўрнак бўла олмайди. Ўзбекистонда ўлим жазоси бекор қилинган, Хитойда эса минглаб фуқаро йилига қатл этилади, асосан одам ўлдириш ва наркотик моддалар билан савдо қилгани учун.

Ўзбекистонда концлагерь “Жаслиқ” 2019 йилда ёпилябди, Хитойда эса миллионлаб Шарқий Туркистонликлар “қайта тарбиялаш” концлагерларида ҳамон сақланмоқдалар.

Бироқ, шуларни эътиборга олган ҳолда Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик ва коррупция кўрсаткичларини таққослаш менимча ўринли бўлади.

Ўзбекистон иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 53,3 балл билан дунёнинг 180 мамлакати ичида 140-ўринни эгаллаган бўлса, Хитой эса 58,4 балл билан 100-ўринда. [2].

Ўзбекистон сиёсий эркинлик кўрсаткичи 9 балл билан дунёнинг энг ёмонларнинг ёмони 13 мамлакати қаторида бўлса, Хитой 11 баллга эга. [3,4].

Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 23 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 158-ўринни эгаллаган бўлса, Хитой эса 39 балл билан 87-ўринда. [5].

Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики Ўзбекистон сиёсий эркинлик кўрсаткичи 9 балл билан Хитойнинг 11 баллидан озгина фарқ билан орқада. Бироқ, Ўзбекистон иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 53,3 балл билан Хитойнинг 58,4 баллидан анча орқада ва Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 23 балл билан Хитойнинг 39 баллидан анча кўп орқада.

Энди юқорида 3 кўрсаткичнинг Ўзбекистон ва Хитойнинг аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва хизматлар кўрсаткичи (GDP per capita), аниқроғи индикаторида қандай акс этганини кўриб чиқамиз.

Ўзбекистон учун бу кўрсаткич 1 560 АҚШ долларига тенг бўлиб дунёда 154-ўринда, Хитойда эса 10 099 тенг бўлиб дунёда 72-ўринда. [6,7].

Бу ерда очиқ кўриниб турибдики, Хитой иқтисодий ривожланишда дунёнинг 2-элликталик мамлакатлари қаторида бўлса, Ўзбекистон эса дунёнинг 4-элликталик мамлакатлари қаторида.

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Мамлакатда иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик, коррупция кўрсаткичлари жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Дунё ташвишларидан озгина узилингда, ўзбек классик адабиётининг асосчиси,улуғ мутафаккир, шоир Алишер Навоийнинг “Кеча келгумдир дебон…” ғазалини бетакрор овоз соҳибаси, хушовоз хонанда Муножот Йўлчиева ижросида томоша қилинг. [9,10].

Кеча келгумдур дебон…

Кеча келгумдур дебон ул сарви гулрў келмади,

Кўзларимға кеча тонг отқунча уйқу келмади.

Лаҳза-лаҳза чиқдим-у, чектим йўлида интизор,

Келди жон оғзимғ‘а-ю, ул шўхи бадхў келмади.

Оразидек ойдин эрконда гар этти эҳтиёт,

Рўзгоримдек ҳам ўлғонда қоронғу келмади.

Ул париваш ҳажридинким, йиғладим девонавор,

Кимса бормуким, анга кўрганда кулгу келмади.

Кўзларингдин неча су(в) келгай, деб ўлтурманг мени

– Ким бори қон эрди келган, бу кеча су(в) келмади.

Толиби содиқ топилмас, йўқса ким қўйди қадам,

Йўлғаким, аввалқадам маъшуқе ўтру келмади.

Эй Навоий, бода бирла хуррам эт кўнглунг уйин,

Не учунким, бода келган уйга қайғу келмади. [9].

 

Manba http://tafakkur.net/kecha-kelgumdur-debon/alisher-navoiy.uz

 

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

23– август, 2019-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. “Навоийазот”нинг икки кун иш ташлаган ишчилари ойлиги кўтарилгач ишга чиқди. 19.08.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B8%D0%B9%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D1%82-%D0%B8%D1%88%D1%87%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%80-%D0%B8%D1%88-%D1%82%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8/30117302.html ).

2. 2019. Index of Economic Freedom.

( https://www.heritage.org/index/ranking ).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018

( https://www.transparency.org/cpi2018 ).

6. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

7. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

8. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).

9. Alisher Navoiy. Kecha kelgumdur debon… ( Manba http://tafakkur.net/kecha-kelgumdur-debon/alisher-navoiy.uz ).

10. Munojot Yulchieva ”Munojot” gazal by Navoiy national music. Tashkent, concert hall Istiqlol. 11.09.2011. ( https://www.youtube.com/watch?v=glaLRQkS0zQ ).