Наҳотки, президент Шавкат Мирзиёевда, вилоят ва туман ҳокимларида иқтисодий эркинлик деган тушунча бўлмаса!?

Озодлик радиостанцияси 2018-йилнинг 16,17,18-апрель кунлари Ўзбекистонда иккитаси томорқа хўжалигига тегишли бўлган, биттаси фермер хўжалигига тегишли бўлган ажабланарли, энсани қотирадиган воқеалардан бизни хабардор қилди.

Биринчи воқеа.

Озодликдан иқтибос: “Фарғона вилоят, Фурқат туманида аҳоли томорқасига экилган терак дарахтлари ёппасига кесиб ташланаяпти. Фарғоналикларнинг Озодликка айтишича, махсус ишчи гуруҳ уйма-уй юриб, теракларини кесмаган аҳолининг томорқаси тортиб олиниши ёки 3 баробар кўп солиқ солинишини айтиб, таҳдид қилаяпти. Ҳокимлик кесилган тераклар ўрнига қалампир эктираяпти.

Иқтибоснинг давоми: “Фурқат туманида шунақа тадбир бўлаяпти. Теракларни ёппасига кестираяпти. Томорқамизга помидор, картошка ва пиёздан ташқари терак ҳам экканмиз. Теракларни одамлар сотиб, даромад қилиши мумкин ёки ўз эҳтиёжи учун уй қурилишида ишлатиши мумкин. Деярли ҳамма томорқасининг 3-4 сотих жойига терак эккан. Бизнинг томорқамиз жами 15 сотих, шундан 3 сотихига терак экилганди. Укамга уй қуриш учун терак ўстираётгандик. Ҳаммаси кесиб ташланди. Кесилган тераклар кичкина бўлгани боис улар кичкина ходадан бошқа нарсага ярамайди ҳам”, деди Фурқат туманида яшовчи аёл Озодлик билан суҳбатда.

“Ҳозир президент қалампир экишга катта эътибор қаратаяпти” дейишди. Бу ҳақда телевизорда ҳам эшитгандим. Ҳокимиятдагилар “шунинг учун қалампир экинглар, қалампирдан катта даромад кўрасизлар”, дейишди. Лекин ҳамма қалампир экса, уни кимга сотамиз, қандай сотамиз? Бу билан ҳеч кимнинг иши йўқ. Экилган қалампирнинг бир қисмини ўзимиз ермиз, лекин қолганини нима қиламиз? Ҳамма ҳайрон, баъзилар қўрққанидан қалампир экишни бошлади. Лекин биз нима қилишни билмай ўтирибмиз”, деди фарғоналик йигит”. Иқтибос тугади.[1].

Иккинчи воқеа.

Яна Озодлик мақоласидан иқтибос: “Тошкент вилоятининг Янгийўл туманида фермер хўжалик ерлари пахта майдонларига айлантирилиши ваъжи билан зироат экинлари вайрон қилинган. Тумандаги Grain Wheel фермер хўжалиги раҳбари Алишер Турсунов Озодлик билан суҳбатда бу йил 16 гектар майдонга чет элга экспорт қилиш учун нўхат эккани, ҳокимлик эса ўсиб турган нўхатни устидан ҳайдаб, ағдариб, ўрнига пахта уруғи эктирганини айтди. Аммо, Янгийўл тумани ҳокимининг ўринбосари​ фермерни нўхатни ноқонуний экканликда айблади.

Янгийўллик фермер Алишер Турсунов ўзининг Grain Wheel фермер хўжалигига бириктирилган 16 гектар ерга бу йил нўхат экиб, пахтага нисбатан бир неча баравар кўп даромад олишни режалаштирганди.

Лекин, фермернинг Озодликка арз қилишича, туман ҳокимияти ўсиб турган нўхат майдони устига трактор ҳайдаб, ўрнига пахта эктирган.

– Тошкентдан килосини 15 минг сўмдан нўхат уруғи олиб келганман. Гектарига 100 килодан уруғ кетган. 16 гектар майдонга экдик. Бундан ташқари минерал ўғит солганман,фосфор солганман, қалий солганман, ерни ҳайдаганман, экканман. Қуртга қарши дори сепганман. Тўртта-бешта шохли бўлиб, қатта бўлиб чиқувди. Ҳоким келиб трактор ташлаб ҳаммасини вайрон қилди, ўрнига пахта эктирди. Шунча меҳнат ва маблағ зое кетди, – дейди янгийўллик фермер Турсунов”. Иқтибос тугади.[2].

Учинчи воқеа.

Озодликдан яна иқтибос: “Бухоро вилоят, Жондор туман ҳокими Камол Камолов аҳоли томорқасидаги пишиб қолай деган буғдой, арпа ва бедани хом ўрдиртириб, ўрнига чигит эктирди.

Озодлик суҳбатлашган жондорликларнинг айтишича, қамиш ва ўт босиб кетган бу ерлар, пахта яхши ҳосил бермай қўйганидан сўнг, аҳолига бундан икки йил олдин 10 сотихдан бўлиб берилган эди. Ҳаммаси бўлиб 200 дан ортиқ хўжаликнинг томорқаси бузилгани айтилди.

Аҳоли ўз ҳисобидан бу ерларни ўзлаштириб, ҳосилдор қилганидан сўнг йилнинг бошида тайинланган туман ҳокими аҳолига ҳосилини йиғиштириб олишига имкон бермади.

Жондор туманининг Хумин қишлоғида яшайдиган деҳқон Суҳроб Ҳакимовнинг айтишича, 8 апрель куни туман ҳокими қишлоқда мажлис ўтказиб, ортиқча ерларни қайтариб олиши ҳақида гапирган:

“Ҳоким Жондор тумани неча йилдан буён пахта плани тўлмаётгани ва шунинг учун аҳолига томорқа сифатида берилган 10 сўтихлик ерларни олиб қўйишга қарор қилганини айтди. Одамлар, майли, ҳеч бўлмаса ҳосилимизни йиғиб олайлик, буғдойлар бошоқ тортиб қолди, халқ шунга кўзини тикиб турибди, деса ҳам ҳоким рози бўлмади”, дейди Суҳроб Ҳакимов.

Унинг айтишича, икки кундан кейин прокурор билан ички ишлар ходимлари келиб, аҳолидан томорқадаги экинларни ўриб олишни, акс ҳолда шундай ағдариб ташлашини айтган:

“Одамлар норозилик билдирса, бу президентнинг қарори, ким президентга қарши чиқади, деб дўқ урди. Аҳолининг энди бош тортаётган буғдою арпаси увол бўлди. Одамлар ҳеч бўлмаса хашак бўлар деб, кўзларида ёш билан ўриб олди. Кейин плуг солиб ҳаммасини ҳайдаб ташлашди”, дейди Суҳроб Ҳакимов.

[3]. Иқтибос тугади.

Бу уч воқеа билан танишиб чиқиб, мендаги биринчи таассурот наҳотки, 21-асрда Ўзбекистонда президент томонидан, ҳокимлар томонидан томорқа эгаларига нисбатан, фермерларга нисбатан шу даражада зўравонлик бўладими-а!?. Зеро, Ўзбекистон конституциясида мулк дахлсизлиги кафолатланган: [4].

53-модда

Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини ҳилма-ҳил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жихатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди.

Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин.

54-модда

Мулкдор мулкига ўз ҳохишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

55-модда

Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий заҳиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир.

Бу ерда менинг фикримча иккита нуқта бор, биринчиси ҳуқуқи бузилган томорқа эгаси ёки фермер ҳокимларнинг, президентнинг зўравонлиги устидан судга мурожаат қилишлари мумкин. Қонун устуворлиги ҳукмрон бўлган мамлакатда мулкдорга етказилган зарар қопланади, унинг мулкига тажовуз қилган мансабдор шахслар жазоланади. Лекин, афсуски Ўзбекистонда мустақил суд тизими йўқ, қонун устуворлиги ҳукмрон эмас.

Иккинчи нуқта, Ўзбекистонда ерлар асосан давлатга қарашли, шу сабабли ерларни давлат амалдорлари тасарруф қилади, бунинг оқибатида тадбиркорларнинг ҳуқуқлари мунтазам равишда поймол қилиниб турилади.

Ўзбекистондаги иқтисодий сиёсатни 21-асрда қандай бўлишини тасаввур қилиш учун The Heritage Foundation ташкилотининг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, 2018, мамлакатларнинг ўрни ( Index of economic freedom 2018, Country Rankings) кўриб чиқамиз. [5].

Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича мамлакатларнинг ўрни 12 иқтисодий эркинлик билан аниқланган. 12 иқтисодий эркинлик 4 гуруҳга бўлинган:

1.Қонун устуворлиги (Rule of Law);

2.Хукуматнинг улуши(Government Size);

3.Ўйин қоидаларининг самарадорлиги (Regulatory Efficiency);

4.Очиқ бозорлар (Open Markets).

Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 51.5 балл билан 180та мамлакатлар ичида 152-ўринни эгаллаган. Ўзбекистон кўпроқ эркин бўлмаган (Mostly Unfree) мамлакатлар гуруҳига киради.

Шу ерда яна қўшимча қилиб айтишни лозим топдимки, Қирғизистон 62.8 балл билан 78-ўрин, Қозоғистон эса 69.1 балл билан 41-ўрин билан мўътадил эркин (Moderately Free) мамлакатлар қаторига киради. Шу ерда ҳам кўриниб турибдики, Ўзбекистонда иқтисодий эркинлик кўрсаткичи Қозоғистон ва Қирғизистонга нисбатан ўта абгор ҳолатда.

Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича 1-ўринни 90.2 балл билан Гонконг (Honkong) эгаллаган.

Лекин Гонконг Ўзбекистон ватандошларига унча таниш бўлмаганлиги учун Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичини АҚШнинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи билан таққослаймиз.

АҚШ 75.7 балл билан 18-ўринда.

1.АҚШнинг мулк ҳуқуқи бўйича кўрсаткичи (Property Rights) 79.3,

Ўзбекистонники эса 48.7;

2.АҚШ хукуматнинг ҳалоллиги (Government Integrity) 71.9,

Ўзбекистонники эса 24.2;

3.АҚШ суд тизимининг самарадорлиги (Judicial Effectiveness) 76.9,

Ўзбекистонники эса 35.3; Суд тизими ҳам абгор ҳолатда.

4.АҚШ савдо эркинлиги (Trade Freedom) 86.7,

Ўзбекистонники эса 62.5;

5.АҚШ инвестиция эркинлиги (Investment Freedom) 85.0,

Ўзбекистонники эса 0.0; Энг абгор кўрсаткич.

6.АҚШ Молиявий Эркинлик (Financial Freedom) 80.0,

Ўзбекистонники эса 10.0.

Қолган 6та эркинлик кўрсаткичларини келтириб ўтирмайман, ҳохловчилар [5]дан қараб танишиб, ўрганишлари мумкин.

Юқорида келтирилган иқтисодий эркинлик кўрсаткичи баллари қанчалик юқори бўлса шу мамлакатнинг иқтисоди эркинроқ бўлади ва мамлакат шунчалик фаровон бўлади.

Хулоса шуки, Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик даражаси жуда паст, аҳолининг кўп қисми қашшоқликда яшайди, миллионлаб Ўзбекистон ватандошлари меҳнат муҳожири сифатида Россия, Қозоғистон, Жанубий Корея, Туркия ва дунёнинг кўплаб мамлакатларига иш излаб кетганлар.

Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев, вилоят ва туман ҳокимларида иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик тушунчаси йўқ. Бу катта муаммо. Нима қилиш керак?

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

20–апрель, 2018-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Фарғонада терак “қирғини” томорқаларга етди. Терак ўрнига қалампир экиш буюрилди. 16.04.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/terak-qalampir-fargona-prezident-mirziyoyev-uzbek/29170583.html ).

2. Янгийўлда ҳоким фермер нўхатини ҳайдаттириб пахта эктирди. 17.04.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/ozbekiston-miliciya-zoravonlik-hokim-nohat/29172651.html ).

3. Бухорода ҳоким аҳолининг бошоқлаётган буғдойини буздириб ташлади . 18.04.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/jondor-aholining-pishmagan-bugdoyi-buzib-tashlandi/29174855.html ).

4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (http://constitution.uz/oz/clause/index#section23 ).

5. 2018 Index of Economic Freedom. Country Rankings. (https://www.heritage.org/index/ranking).