Марказий Осиё Туркийларига нима бўлган?

 

Ботир Норбой

(биринчи мақола)

(А. Маҳмудовнинг қатор фильмларини кўриб, “Ўтмиш ва келажак орасида” киносценарийсини ўқигандан кейинги ўйлар)

Қондошлик ва қардошлик…

 

Кейинги 20-25 йил ичида Маказий Осиё минтақасида бўлиб ўтган қонли тўқнашувлардан тортиб, мухолифат ва ҳукумат орасидагина эмас мухолифатчиларнинг орасидаги ўзаро низоларни кўриб, ва ниҳоят Абдулазиз Маҳмуднинг қатор киноларини, хусусан, «Ўтмиш ва келажак оралиғида» ҳужжатли фильмнинг адабий нусхасини ўқиб, тушуниб етгач, менда: ОДАМЗОД (шу жумладан, Турон туркийлари) ҲАЛИ БЕРИ ОДАМ БЎЛМАС ЭКАН, деган хулоса пайдо бўлди. Чунки аксарият халқлар, айниқса, Марказий Осиё туркийлари қондошлик қонунларинигина чала ярим тушуниб етишган, қардошлик ва инсонийлик қонунларини умуман билмайдилар, тушунмайдилар, ҳали бери англаб етмайдилар.

Тўғри, қондошликнинг ўзига яраша қонунлари бор: бир-бирига қондош одам бир-бирини аяйди, яхши кунида ва ёмон кунида ёнида, ҳамиша бир-бирига камарбаста бўлади. Аммо қондошлик инсон қони билан кирган туйғудир ва агар киши шу қондошлик қонуни билангина яшаса, қардошлик ва инсонийлик қонунларини англамаса, у кўп деганда, қавмпарвар, оилапарвар, нари борса, маҳаллапарвар бир зот бўлиб қолаверади. Англашимча туркийларнинг ҳозирги авлодларининг аксарияти ҳали оилапарварлик, қавмпарварлик, нари борса, маҳаллапарварлик мақомидан юқори кўтарилаолган эмас. Уларнинг бугунги оми аҳолиси қардошликнинг қонунларини тушунмайдилар. Айтайлик, Худо кўрсатмасин, бирон чет эл босқинчиси Қадим Турон, бугунги айтилаётган Марказий Осиёга бостириб келса, улар, худди бир пайтлар Рус чоризми бостириб киргандагидай, ёвга қарши бир тан ва бир жон бўлиб қарши курашмайдилар. Улар, худди Хоразм империясининг қатор ҳуудларида фаолият олиб борган армиялар Чингизхонга навбати билан ем бўлгандай, бугун ҳам навбати билан ем бўладилар. Бошқаларни қўя турайлик! Ҳозир Марказий Осиё туркийларининг ўзлари ўзларини еб битирмоқдалар.

Фарғона ўзбеклари ва Ахсика турклари фожиаси

1989 йилдаги Фарғонадан месхети (аслида ахсика) туркларининг ҳайдалиши, 1990 йилги Ўш Ўзган фожиаси ва ниҳоят 2010 йил июнидаги Ўш Жалолобод қирғини туркий халқларнинг қавмпарвар, оилапарварликдан, сохта ватанпарварликдан, манфаатпарстликдан нарига ўтаолмаганлигини: уларнинг ҳукуматлари, зиёлилари, ҳуқуқбонлари, мухолифати ҳам шу туйғулардан нарига кетмаганини кўрсатади.

Ўша пайтда турк биродарларимиз Горбачев берган баъзи эркинликлардан фойдаланиб, Қрим татарларидан кейин ўзларининг ота боболари макон этган Гуржистонга кетиш режесини тузиб юришганди. СССР ва Ўзбекистон ҳукуматининг раҳбарлари Москва КГБси ва Ўзбекистон КГБси буни билар ва қандай бўлмасин уларга зарба беришга ҳаракат қиларди.

КГБ сопини ўзидан чиқарди.

… Тўғри, КГБ фарғона ўзбеклари ва месхути турклари ўртасидаги жанжални тезликда уюштираолмади. Вазиятни кутишди. Сўнг ўзлари шундай жанжалли вазият яратишга интилишди. Машҳур ҳофиз Дадахон Ҳасаннинг гувоҳлик беришича, дастлаб стадионда концерт ташкил қилиб, туркларни ва ўзбекларни бир жойга йиғиб, сўнг улар ўртасида уриш чиқармоқчи бўлишган. Концертга билетлар сотилган. Аммо билет олган турклар келмаган. Туркларнинг вакилларидан бири Дадахон ака ёнига келиб, “КГБ бу ерда мажоро чиқармоқчи бўлгани ҳақида уларда далиллар борлигини” айтган… КГБ мўлжали амалга ошмагач яна вазият кутган…
Туркийлар орасидаги сен фалон ерликсан, сен келгиндисан, нега биздан кўра яхши яшайсан каби айирмачилик қилишларидан, бир бирини зимдан ёмон кўришларидан усталик билан фойдаланишга ҳам вазият керак эди… Оми фарғона ўзбеклари эса, худди бугунги қирғизлар каби, ўзларининг хароб аҳволда яшаётганига туркларнинг айбдор деб ўйлашган. Улар яхши яшаётган бўлса, сизларга ўхшаб совет ҳукуматининг “пахта миллий бойлигимиз”, “оқ олтинни олтин қўллар яратади”, деган тарғиботига учиб, қулдай ишламаётган бўлса, айбдор эмас! Уддабурро экан, иссиқхоналар қуриб, помидор, бодринг етиштиришган, бошқа юртларга олиб бориб пуллашган, магазинлар очишган экан. қандини урсин, дейишмаган. Ростдан ҳам улар нега яхши яшайди, нега биз камбағалмиз, демак айб туркларда деб ўйлашган.

А. Маҳмуд олган лавҳаларда улар: “Ана буларнинг уйларига қаранг, қандай ҳашаматли, бизнинг ҳовлиларимизга қаранг, битта ҳовлида уч оила, 17 жон яшаймиз”, деб бурнини сувини оқизиб сўзлашади.
Афсуски, уруш вазиятини ўзимизнинг туркийларимиз КГБга яратиб берган…

Агар адашмасам, пивохона олдида дастлаб бир татар йигити билан бир турк йигити навбат талашиб сўкиша бошлаган. Сўкишиш муштлашишга айланган. Бир ўзбек йигити татар йигитнинг ёнини олган, уни дўппослашгандан кейин бошқа ўзбеклар аралашган. Татар йигит орадан сирғалиб чиқиб кетган: жанжал ўзбеклар ва турклар орасида давом этган. Муштлашишни тўхтатадиган милиция вақтида келмаган. Водийнинг оми ёшлари ўз тарафдорларини чақиришган. Бир томондан Гуржистондаги ўз ватанларининг соғинчи, иккинчи томондан фарғона оми ёшларининг уларга ола кўз билан қараши оқибатида пайдо бўлган ғазаб ахсикат туркларига ҳам таъсир этган. КГБ ўзбеклар ўртасида туркларни ёмонлаб, турклар ўртасида ўзбекларни ёмонлаб мурожаатномалар, фотосуратлар тарқатган. Натижада ҳар икки томон ғазаби устун келиб, туркларнинг уйлари ёқиб, ўзларини ўлдира бошлашган. Бу шармандали урушда месхети туркларидан кўпроқ, фарғона ўзбекларидан камроқ одамлар ҳалок бўлган.

А. Маҳмудов турк биродарлардан олган интервьюларда уларнинг фарғона ўзбекларига нисбатан онглилиги кўриниб туради, уларнинг аксарияти фожиа юқоридан уюштирилганини урғулашади. Бу рост гап. Агар юқоридан уюштирилмаганда, агар ўзбек милицияси ва ҳукумат истаганда бу тўполонни тезда бостириши турган гап эди…

Ўшанда ҳукумат ҳам аралашиб уюштирилган бу қирғинда юзлаб месхети турклари, ўнлаб фарғоналиклар қазо топди. Абдулазиз Маҳмуд фильмида, жабрланган туркларнинг гаплари берилади.  Улар бўлажак тўполондан ҳукуматнинг хабари бўла туриб, вақтида чора кўрмаганини, бу ҳодисаларнинг ҳаммаси юқоридан уюштирилганлигини, улар ўзбеклардан буни кутмаганликларини, бу фақатгина ҳукуматнинг изми билан амалга оширилганини таъкидлайдилар.

Шу арафада биз бирликчилар Ўзбекистон бош вазирига йўлиққанимизда Сирдарёда бир қанча турк оилалари қолганини, шуларни Ўзбекистонда олиб қолиш ва қардошликни йўлга қўйишни илтимос қилиб, туркларнинг вакиллари Бирлик Халқ ҳаракати номига ёзган аризаларини кўрсатдик. Аммо бош вазир, энди кеч, уларнинг асосий қисми кўчиб кетди, буларни ҳам ушлаб қолиш шарт эмас, деган фикрни айтди. Мухолифатнинг аксарият вакиллари ғинг дейишмай ўтираверишди. Демак бу қирғин ҳукумат (Москва ёки Ўзбекистон КГБси)нинг айрим қўли узун раҳбарлари томонидан уюштирилган, ўзбекистон ҳукуматидаги эси борлар ҳам сукут сақлаган ёки туркларнинг қирғинга учрамаслигига ёрдам бермаган. Ўша пайтда ҳатто мухолифат вакиллари ҳам масалага ҳалол ёндашгани йўқ. Газеталарда ўзбеклардан ўлганлар сони месхети турклариники билан тенг, деб ёзишди. Мингдан ортиқ месхети туркининг уйи ёндирилгани айтилмади…

Бу қирғиндан кейин Ахсика турклари фақат фарғоналик ўзбеклардан эмас, умуман ўзбек халқидан қаттиқ хафа бўлдилар. Ҳозиргача уларда бу хафагарчилик тарқамаганлигини мен кўп бора гувоҳи бўлганман… Бу ҳақда кейинроқ ёзилар…

Ўш-Ўзган фожиаси…

Ахсика турклари ва фарғона ўзбеклари ўртасида бўлиб ўтган қирғиндан роппа роса бир йил ўтиб, Ўш ва Ўзганда қирғизлар ва ўзбеклар бир-бири билан қир-пичоқ бўлганда ҳам деярли шу сценарий ишга тушган… Ўзбеклар Қирғизистонда (Ўш, Ўзган ва Жалолободда) яшаб туриб биздан бой яшашади. Биз ўз еримизда хароб аҳволда яшаймиз, деб гапиришган ва ёзишган… Ҳукуматдаги оми раҳбарлар ҳам оловга керосин сепишган: яъни ўзбеклар ғуж бўлиб яшайдиган ерларнинг атрофидан қирғизларга, қирғизлар кўпроқ яшайдига овуллардан ўзбекларга ер беришган… Абдулазиз Маҳмуд Қирғизистоннинг сал кейин раҳбарликни қўлга олган лидери (А. Ақаев) тили билан бу гапларда ҳақиқат борлигини тасдиқлайди: “Ўш вилоят партия қўмитаси котиби Усен Сиддиқов миллатчилик кайфиятидаги қирғиз ёшларига, сайловларда унга овоз беришлари эвазига, ўзбекларга тегишли ерларни ваъда қилган.” дейди А.Акаев.

Тез орада ҳар икки томон икки майдонда митинг бошлашган. Раҳбарлар ўзбекларга қарши қатли омга қаттиқ тайёрланишган: ўткир учли найзалар, пичоқлар ов қуроллари тайёрланган. Масалиев, Сиддиқов, кабилар қирғизлар бир-бирини таниши учун тикув цехларида ўзбекларга пешонабоғлар тиктиришган, ниқоблар тайёрланган.

Ўша пайтдаёқ бирликчилар ҳушёр экан. Ҳаракат лидерларидан (ўша пайтда СССР халқ депутати бўлган) Пўлат Охунов фожиадан 4,5 кун олдин Ўзбекистон президентига Қирғизистон жанубида қирғин тайёрланаётганини баён этиб хат топширган. Аммо президент бу ҳодисани олдини олишга ҳаракат этгани маълум эмас.

Абдулазиз Маҳмуд 1990 йил июн ва июлида олган ленталарда фожиани олдини олишга интилганлар Ўзбекистон ичидагина эмас, ташқарисида ҳам бўлгани акс эттирилган. Бу фильмда 1990-йил 4-6 июнь воқеалари ҳақида Владимир Калиниченко шундай дейди: «…бу очиқчасига ўзбекларга қарши қаратилган акция эди, бу ҳақда рўй-рост айтилиши керак эди. Мен ҳодисани борича айтайлик, десам, йўқ, сен бу ишинг билан миллатлараро низоларни авж олдирасан, дейишарди».

Ҳукуматдаги коммунистларнинг ўша пайтдаги нуқтаи назари шундай эди. Улар касалнинг иситмасини яшириб, ўлишига йўл очишган. Худди ҳозирги раҳбарлар каби ҳақиқатни айтиб, можорони тўхтатиб қолайлик, деганларни душманга чиқаришган.
Қирғизистонда Ўш Ўзган фожиалари бошланган кезлари ўнтача бирликчи йиғилиб Бош вазирнинг олдига кирганмиз. Қирғизистондаги қирғинни тўхтатиш масаласи кўтарилган. Бош Вазир бу гапни ўша пайтда қандайдир мажлис ўтказаётган президентга айтиб қўйишга ваъда берди. Гап орасида “Ишқилиб қирғизлар Олойдан отда келиб қолмаса гўрга эди”, деб сўзлади. Энди билсак, у кўп нарсадан хабардор бўлиб, бўлган фактни бўлажак факт сифатида айтган экан.

Ўша пайтда аллақачон, ўзбекларнинг уйларига олдиндан тайёрлаб қўйилган оқ латтадан белги осиб кетишган, қирғиз ёшларига ўзбекларга яқин жойда кўпкари ўйнашга “рухсат” беришган, уларга кечаси кишида ҳайвонона инстинклар уйғотадиган ароқ қуйиб беришган ва улар аллақачон “иш”ни бошлашган экан.. Қирғиз ҳукумати бу воқеларни бошқарган: ГАИнинг махсус машинасида ўзбек маҳалласида юриб, “қирғизлар қизларингизни зўрлаяпти, бостириб келишяпти”, деб ўзбек тилида правокация қилишган, қирғизлар орасига бориб, “ўзбеклар ерларимизни олиб қўйишяпти, қизларимизни зўрлашаяпти”, деб қирғиз тилида гапиришган. Шу тариқа отлиқлар ва пиёдалар маҳаллаларга бостириб келишиб, оқ латта осилган уйларни ёқишган, дуч келган ўзбекни сўйиб, отиб ўлдириш бошланган. Ўзбеклардан айримлари ўзини ҳимоя қилиш мақсадида қўшоғиз милтиғини ишга солган… Бу ҳолни эшитган қирғиз раҳбарияти верталётларда қирғиз ёшларига автоматлар етказиб беришган. А. Маҳмуд олган фильмларда ўшликлар верталёт номеригача айтиб берган. Шу тариқа кечагина бир-бири билан борди келиб юрган икки қардош халқнинг вакиллари бир бирини сўя бошлайди. Автоматлар ишга тушгани ва ҳукумат бу ишга бош қўшгани учун ўзбек туркийларидан кўп одам ҳалок бўлган. Орада Чингиз Айтматов Москвадан туриб, бирлик раҳбарияти билан гаплашгани, сўнг учиб келгани, улар улуғ адибимиз Одил Ёқуб билан бирга ёниб турган оловни ўчиришга ҳаракат қилишгани ҳақида, Абдураҳим Пўлат ёзган. Чингиз оға бу ҳодисалар оқибатини кўриб йиғлаганини, ўз қавми бўлмиш қирғизларга қарата “ҳайвонлар” деганини эшитганлар бор.

Абдулазиз Маҳмуд олган фильмларда Ўш ва Ўзганда яқинлари қурбон бўлган жабрдийда халқнинг ва бирликчиларнинг собиқ СССРнинг пойтахтига бориб, Олий совет биноси олдида ва бошқа жойларда пикетлар ўтказишганини тарих учун муҳрлаб қўйган. “Қизил Майдонда жойлашган Тарих музейи ёнида қўлларида шиорлар ва чақириқлар кўтарган, Ўзбекистон ва Қирғизистон фуқаролари туришибди. Уларнинг қўлларидаги: “Ўш қирғинидаги, минглаб болалар, қариялар ва аёлларнинг ўлимига ким жавоб беради!” “Қирғизистон раҳбарлари суд этилсин!”, “Йўқолсин большевик хонликларнинг қўғирчоқ ҳукуматлари!..” каби шиорларни кўрсатар экан: жабрланган ўзбек аёли босқинчи қирғизлар унинг эрини тириклайин ёқиб юборишганини чуқур изтиробда гапириб берганини, яна бир  ўзбек аёлининг интервьюсида шунга ўхшаш фожиа ошкор этилганини кўрамиз. “Ўш Ўзган фожиаси” Филмида Ўзбек оналарининг нолаю-афғони ҳаққоний акс эттирилган…

Ўзбек мухолифати вакиллари балки ўзбеклар кўпроқ ҳалок бўлгани учундир, фақат ўзбеклар ҳақида кўпроқ гапиришган. Бироқ, А. Маҳмудовнинг кейинроқ олган бир киносида асалчи ўзбекларни яшириб ўзи қурбон бўлган бир қирғиз капитани ҳақида айтилган, Анвар Усмоновнинг Москвада чоп этилган бир мақоласида ўзбек қўшниларини асраб қолган қирғиз оилалари ҳақида ёзилган…

Аммо масалага сиёсий баҳо беришни Ўзбекистон ҳукумати талаб қилгани йўқ! Мухолифатнинг ва ўшлик жабрдийдаларнинг талабини эса шўро ҳукумати бир тийинга олмади. Шу тариқа бу қирғинга сиёсий баҳо берилгани, бу фожиаларни уюштирганлар, амалга оширганлар жазолангани йўқ. “Нега Москва қонхўрликнинг ташкилотчиларини жазолашни истамади? Бу низолар юқоридан режалаштирилган, деган гап тасодифий эмас. Оммага ошкор қилмасдан жазолаш ҳам мумкин эди. Ахир ортда ГУЛАГтажрибаси ва қатағон уюштириш малакаси катта эди.”, дейди Абдулазиз Маҳмуд диктор тили билан. Айримлар бу фикрга қўшилмайдилар. Фожиадан кейин айрим қирғизларнинг қамалганини айтадилар. Абдулазиз Маҳмуд: “Агар бу ходисалардан сўнг Апсамат Масалиевни Марказий Қўмита Сиёсий Бюроси аъзоси  қилиб олишмаганда, Ўш вилоят партия қўмитаси котиби Усен Сиддиқов янада юқорига кўтарилмаганда эди,  бу фикрга қўшилса бўларди.”, дейди.

20 йилдан кейин

Худди шу хил ҳолатлар туфайли 1990 йил июнидаги фожиа 2010 йилнинг июнида- роппа роса йигирма йилдан кейин яна такрорланди. Бу фожиа натижасида расмийлар ҳам тан олиб айтаётгандай, мингдан ошиқ одам (аслида бундан кўпроқ киши) қурбон бўлди, минглаб одамлар ярадор бўлишди, минглаб уйлар ёндирилди. Интернетдаги лавҳалардан сезилишича, ўнлаб ёш қизлар зўрланган. Йигитлар устига керосин сепиб ёқиб юборилган. Бу ҳам етмагандай, ёнаётган, ўзи шусиз ҳам ўлаётган одамларни, ҳатто она қорнидан ёриб олинган чақолоқни тепишган.

Содир бўлган фожиаларнинг ижтимоий сабаблари ҳақида А. Маҳмудов Игорь Савиннинг фикрини келтиради: «Қирғизларда шундай бир вазият юзага келдики: советлар даврида сунъий равишда қўллаб-қувватланиб келинган аҳоли мустақиллик чоғига келиб ишсиз, чорасиз қолди, агар уларга иқтисодий, ижтимоий ҳимояланиш шароитлари яратилганда эди, улар ўз қувватларини ана шуларга сарфлардилар ва ҳеч қанақа қабилавий онг ва ўзбекларнинг фаровонлиги уларга халақит қилмасди» дейди олим. Абдулазиз Маҳмуд шундан кейин москвалик журналист Юрий Ростнинг фикрини келтиради: «Қотиллик ҳеч қачон жазосиз қолмайди! Бу мамлакатга сингишиб у билан яхлитлаша олмаган  давлат тузилмасига сезилмаслиги мумкин, аммо инсоннинг ўзи ва атрофидагилар  пайқамай қолиши мумкин эмас. Табиат ўз-ўзини ҳимоя қилади, азалий қонунларни поймол этганларни аяб ўтирмайди. Қонунлар шундайки, инсонга ҳаётни  сен ато этмагансан ва уни ҳаётдан маҳрум этишга ҳам ҳаққинг йўқ. Бирор инсоннинг қандай яшаётгани сенга ёқадими, ёқмайдими – у билан келишиб яшайсан, бошқа йўл йўқ!», дейди у ўз суҳбатида. Аммо қотиллар жазоланаётгани йўқ!

Дарвоқе, 2010 йил июнидаги фожиалар пайти яна ўша эски ашула айтила бошланди. Қирғизлар ўзларининг ночор яшаётганини камбағаллигини ўзбеклардан кўришди. Ўзбекларнинг магазинлари ва кафелари, тўйхоналари ёқиб ташланди. “Ўзбеклар Қирғизистонда туриб, бой яшайди, сизлар камбағал” деган фикр ҳам қирғизнинг ақли ноқис расмийларидан чиққани аниқ. Игорь Савин айтганидай: «Сенинг оғир ҳаётингга порахўр амалдор – ўзингнинг қирғизинг айбдор, ёки бизнесменинг ёхуд жиноятчи каззобинг айбдор деб тушунтириш учун, кўряпсизки, қанча сўз ишлатиш керак?! Ўзбеклар ҳамма жойни эгаллаб олди, дейиш эса осон…» Жуда топиб айтилган сўзлар! Ўзбеклар бойиб, кетди, ҳамма жойларни эгаллаб олди, деган тарғибот таъсирида ҳалигача ўзбекларни тунаш давом этмоқда. Сен июн воқеларида қатнашгансан, 5 минг доллор тўламасанг устингдан жиноий иш очамиз, дейишади. Пули борлар беради, бермаганлар ё қамалади, ёки ўлдирилади. Бугунги ўзбекнинг аҳволи шу!

2010 йил июнидаги қирғинда 1170 дан кўп одам қупбон бўлган бўлса, шундан 80 фоизи ўзбек миллатига мансублигини билгани ҳолда, қирғиз ҳукумати асосан ўзбекларни қамамоқда. Бу шу пайтгача туркий халқлар ўртасидаги кўз кўриб қулоқ эшитмаган ваҳшийликдир. Бу ваҳшийликнинг илдизлари ҳақида “Ўтмиш ва келажак ўрталиғида” фильми сухандони шундай дейди: “Шафқатсизлик – одатга айланган бўлса-чи?! Балки улар соддалиги туфайли нима қилаётганликларини тушунмас?.. Айтишларича, Янги Гвинеяда одамхўр асматлар тўдаси яшар экан. Улар ўтган асрда, Нью-Йорк губернатори Рокфеллернинг ўғлини, ундан олдин капитан Кукнинг денгизчиларини пишириб еганлар. Улар, қўшнингни есанг, умринг узоқ бўлади, деб ўйлашар экан. Аввал бу анъанага қарши насроний голландлар курашганлар, кейин мусулмон индонезияликлар, аммо каннибализм енгилмади, яширин ҳолатга ўтди, холос”. Бизнинг кўрганларимиз бўйича каннибализм қирғизистон жанубида ўзини ошкор қилди.

Қирғиз жанубида ўзбек миллатига қарши геноцид бўлгани аниқ. Чунки, қирғиз фашистик тўдаларининг жиноий ҳаракатларида геноциднинг ҳамма белгилари бор. Биринчидан, фашистик тўдалар ҳукумат вакилларининг ёрдамида ўзбек миллатига мансуб фуқаролардан мингдан ортиқ кишини ўлдиришган. Қизларнинг номусига тажовуз қилинган, йигитлар тириклай ёқиб юборилган. Фашист қирғизлар кўчама кўча юриб, ўзбекларнинг ҳовлиларини талаб, сўнг ёқиб юборишган. Бу жабр зулмларни оддий сўз билан ифодалаш қийин. Жабр ситамларни, ваҳшийликларни фақат шеърий сўз ҳаққонийроқ ифодалайди.Ўшлик аёлнинг ушбу шеърини ўқинг!

Кимга сўнги манзил бўлди бу кўчалар,
Кўз ёшларга, қонга тўлди бу кўчалар,
Ўлган билан бирга ўлди бу кўчалар.
Кўчаларга “Қақшат” деган номлар беринг,
“Ваҳшат” деган , ”Даҳшат” деган номлар беринг!

Чиқиб қаранг Сулаймон тоғ тепасига,
Аза тўни ташланган Ўш елкасига
Ўликларин ўраб ўзбек кўрпасига
Кўчаларга “Ситам” деган номлар беринг,
“Алам” деган, “Мотам” деган номлар беринг!

Шу эканда, ризқ узатган қўлни узмоқ,
Ўз Ватанин бўлишганни уйин бузмоқ,
Мана энди, қораларни қилмайин оқ,
Кўчаларга “Бебурд” деган номлар беринг
“Бемурувват ”, “Беқут” деган номлар беринг!

Номин беринг Мелс аталмиш зўрингизни
Олам танир, одамхўр у бўрингизни,
“Йўқ!” десангиз кавлаб қўяр гўрингизни.
Кўчаларга “Зулм” деган номлар беринг
“Золим” деган, “Ўлим” деган номлар беринг!

Қанча номус топталдия , қанча иффат,
Чимилдиқмас, гўрга кирди неча хилқат.
Сиздан ҳатто Шайтон лаъин қилар нафрат.
Кўчаларга “Шаҳват” деган номлар беринг
“Ғорат” деган ”Офат” деган номлар беринг.

“Сартга ўлим” деб битилган чор деворлар,
Шармисордир ёғса ҳам-ки оппоқ қорлар.
Асли “сартга“ то Қиёмат қарзи борлар,
Кўчаларга “Лаънат” деган номлар беринг,
“Ғафлат” деган, “Ғурбат” деган номлар беринг!

Сизга ётку, “Раҳм”, “Шафқат ” деган номлар,
“Меҳр”, “Раҳмат”, “Оқибат”у “Эҳтиром”лар.
Токи давом этар экан қатлиомлар,
Кўчаларга “Кулфат” деган номлар беринг,
“Зулмат” деган “Куфрат” деган номлар беринг!

Ўз дўстини кўксига тиғ урган сиз-ку,
Ўз халқини сартга қарши қўйган сиз-ку,
Ўз айбини бошқаларга йўйган сизку!
Кўчаларга “Ярлиқ” деган номлар беринг ,
“Зўравонлик”, “Зорлик” деган номлар беринг!

Ўзбекларга тор келганда зиндонингиз,
Тилла билан тўлдимикин хумдонингиз,
Эл бошида турса агар нодонингиз,
Кўчаларга “Ҳасрат” деган номлар беринг,
Ҳавас ўлсин, “Ҳасад” деган номлар беринг!

“Путин” деган ном берибсиз чўққингизга,
Суратин ҳам чизиб қўйинг кўксингизга.
Мана энди ўхшаяпсиз ўзингизга,
Кўчаларга “Қўрқоқ” деган номлар беринг,
“Лаганбардор”, “Шалтоқ” деган номлар беринг.

БТР да юрганларми –қаҳрамонлар?
Масту-аласт, гиёҳванду беиймонлар,
Пул десангиз ўз онасин сотар жонлар!
Кўчаларга “Нотавон” деб номлар беринг,
Майли “Қирғиз- қаҳрамон” деб номлар беринг!

Токай бунда қотиллари қўрқмай сағир
Шеърларимдан хафа бўлманг ботса оғир,
Шаҳид кетган Ўшликларим ҳаққи ахир.
Кўчаларга “Қаттол” деган номлар беринг,
“Беюрагу” , ”Баттол”деган номлар беринг!

Кимга сўнги манзил бўлди бу кўчалар…
Кўз ёшларга, қонга тўлди бу кўчалар…

Бу шеър тош кўнгилларни эритади, дийдаси қотиб кетганларнинг ҳам кўзига ёш олишга мажбур қилади. Зеро бу ерда ифодаланаётган туйғулар ҳаққонийдир. Ҳозир ҳам тирик қолган ўзбеклар турли қийноқларга тутилмоқда. Юқорида ҳам айтилганидай, Азимжон Асқаровга ўхшаган ўнлаб тутқунлар ноҳақ маҳкамага тортилиб, умрбод ёки кўп йиллик қамоқ жазосига тортилган… Ҳозиргача ҳам бу қийноқлар давом этмоқда… Буниси энди даҳшат. Бу даҳшатларнинг сабабларини аниқлаб, жиноятчиларга жазо берилмаса, Қирғизистон деган юртнинг, фашистик тўдаларнинг озодликда яшаши мумкин эмас.
2011 йилнинг май ойида комиссия хулосалари эълон қилинди. «инсонийликка қарши жиноят содир этилган, зўравонликлар ва одамларнинг ўлими учун Муваққат ҳукумат айбдор. Куч ишлатар тизимлар низога аралашиб кетганлар ва зўравонларга қурол тарқатганлар. Қирғиз полицияси эса бир томоннигина очиқчасига қўллаб-қувватлаган»”. Бу биронта ўзбекнинг, ўзбеклар тузган комиссиянинг эмас, халқаро комиссиянинг фикри! Қирғиз ҳукумати ва ўша пайтдаги парламенти шу даражада юзсиз, эканки, бу комиссиянинг хулосасини ҳам нотўғри деб топди. Минглаб ўзбеклар ўлдирилганини кўриб туриб ҳам ўзбекларни ёмонлашди. Фильм сухандони: “Бишкек  қирғиннинг айбдорлари сифатида ўзбекларнинг ўзини кўрсатди. Маҳаллий аҳоли вакилларининг айтишларича, энди қирғинлар  қонуний тус олди”, дейди.

Бу ҳам етмагандай,комиссия раиси Киммо Кильюненни персона НОН ГРАТА, (яъни Қирғизистонга қадам ранжида қилиши мумкин бўлмаган зот), деб эълон қилишди.”, дейди А. Маҳмудов. Киммо Кильюнен эса уларнинг режаларини эшитиб ҳайрон қолганини билдиради: «Мен тушунмадим, мутлақо тушуна олмадим! Қирғизистонда персона нон-грата эмишман!  Бу мамлакатни яхши кўраман! Мен Қирғизистоннинг дўстиман! Мен бу мамлакатда кўп йиллар ишлаганман. Бу ерда дўстларим кўп, ҳатто парламентдаги кўплаб депутатларни танийман – улар менинг яхши дўстларим эди. Бу яна қанақаси бўлди?.. Мен келажакда ҳам бу мамлакатга ёрдам беришни истардим. Агар ярашув жараёни жиддий  бошланса, ҳамкорлик қилишим мумкин, ҳозир эса бунинг иложи йўқ! Афсус!»

Қирғизистоннинг ҳозирги президенти Алмазбек Атамбаев эса, ўзини қардошларнинг ҳомийси, дўсти сифатида кўрсатишга ҳаракат қилмоқда. Туркия парламенти олдида турк тилида нутқ сўзлаган Алмазбек Атамбаев ”Қадим замонларда бизларнинг халқларимиз ҳамиша бир бирига ёрдам бериб келган”, дейди. Тўғри ёрдам бериб келган. Аммо нега у ҳозирги пайтда мингдан ошиғи қазо топган, ҳозирда ҳам миллатчи қирғиз тўдалари томонидан хўрланаётган ўзбек қардошларига ёрдам бермаяпти? Нега бу қирғинларни уюштирган ултра миллатчи Ўш мери Мирзакметов ҳалигача отда бўлиб, ўзининг ёвуз ишларини давом эттиряпти? Нега Қирғизистон президент ҳам, парламент ҳам жиноятчиларни миллатидан қатьий назар жазолаш кераклигини айтганлари ҳолда, амалда жим қолмоқдалар? Қирғиз мухолифати эса жиноятчи тўдаларни жазолаш кераклигини талаб қилаётгани йўқ. Бишкек  қирғиннинг айбдорлари сифатида ўзбекларнинг ўзини кўрсатди. Ўзбек мухолифати лидерларидан айримлари Ўш ва Жалолобод ўзбеклари мухторият талаб қилишлари керак, деган ғояни илгари суришмоқда. Бу ҳақда фильм персонажларидан бири, Россия мусулмонлари вакили Ҳазрат Дамир Мухитдинов ҳам фикр билдириб: “Албатта, мусулмон бўла туриб ҳам, биз ўз миллий илдизларимизни, анъаналаримизни унутмаслигимиз керак. Ҳар бир халқ ўз она тилини ўрганишга, эҳтимол, ўз халқи маданиятини ўз фарзандлари ва набираларига етказиб бериш учун ўз мухториятига ҳам эга бўлишга ҳақлидир», дейди. Агар Қирғизистонда демократия қарор топганда эди, бу ғояни илгари суриш мумкин бўларди. Ҳозирги хаос шароитида бу ғояни илгари суриш ёнаётган оловга керосин сепиш билан баробардир. Ўзларининг жонларини омон сақлаб қолиши даргумон бўлган ўзбекларга Сиз мухторият талаб қилинг, дейиш ақлсизликнинг яққол кўринишидир. Бу масалада ўзбек мухолифати ва қирғиз мухолифатининг асосий лидерлари фақат ўз халқлари тарафида бўлганлари уларнинг қардошлик ва инсонийлик қонунларидан бехабарлигининг белгисидир.

Туркий халқларнинг душманлари кўп. Бизнинг бирга бўлишимизни Россиягина эмас, Хитой, Америка давлатлари ҳам истамайди. Агар исташганда, жануб қирғизларининг қонли мажоролари бошлангандаёқ БМТга аъзо давлатлар дод солиб, мажорони тўхтатишган бўлишарди. Улар: “қирилиб битсин, бу туркийлар”, деган шиор асосида индамай туришди…
***

Ботир НОРБОЙ
Филология фанлари доктори

http://yangidunyo.org/2013/01/13/

Марказий Осиё туркийларига нима бўлган?

Ботир Норбой

(иккинчи мақола)

“Кимки миллатчиликка чақирса, биздан эмас. Кимки миллатчилик устида урушса, биздан эмас. Кимки, миллатчилик устида ўлса биздан эмас”.
(Имом Абу Довуд Жубайр ибн Мутъим розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадис)

Собиқ СССР ва мустақиллик йилларида Марказий Осиёда бўлиб ўтган фожиаларнинг баъзи сабаблари ва уларнинг айрим ечимлари

Тарихий сабаблар…

Буюк туркий-ўзбек шоири Абдулҳамид Чўлпон 20 йиллардаёқ, тарихни “кўзимнинг нурини аямай ўқидим”, деб ёзган ва тарихимизда қонли даврлар кўп бўлганини таъкидлаган. Ҳақиқатан ҳам, узоқдаги ташқи душманларни қўйиб турайлик, бир-бирига қўшни бўлиб турган туркий ва эроний халқларнинг ҳукмдорлари, ҳатто Хива, Қўқон хонликлари, Бухоро амирлиги ўртасида ҳам катта кичик уришлар бўлиб турган… Асосан туркийлар бошқарган бу уч хонлик бир-бири билан келишаолган эмас. Шу туфайли ҳам Чор Россияси уларни бирма бир ҳалокатга учратиб босиб олган. Бир-бири билан келишаолмаган миллат чет душманларга қул бўлиши осон.

Чор Россияси ҳам, СССР ҳукуматини қурган коммунистлар ҳам туркийларнинг ўзаро келишиб, бир давлат бўлишини исташмаган. Туркистон Коммунистик партияси маркизий Қўмитасининг бир мажлисида Совет Русияси Туркистон комиссиясининг раиси Ван Эрнстович Рудзутак: Мен турк жумҳуриятининг ташкил этилишига қаршиман. Ҳақиқатда бир турк миллати мавжуд эмас. лекин туркманлар, қозоқлар, қирғизлар ва ўзбеклар бор”, деган (Г.Ф. Дакшлейгер. Историография Советского Казахстана. Олма ота. 1969, 20, 21 бетлар). У бир бирига яқин лаҳжада гаплашувчи қозоғу қирғиз, ўзбегу туркманнинг бирлигини истамагани учун ҳам шундай фикр юритган. Шу учун ҳам Совет ҳукумати қурилгандан кейин туркий элларни бўлиш режалари бирин-кетин амалга ошди. Бу ҳақда профессор Боймирза Ҳайит шундай ёзади: “1924 йилнинг октябрида Туркистон Мухтор Совет Жумҳурияти, Бухоро ва Хоразм жумҳуриятларига барҳам берилди. Уларнинг тупроқлари ва аҳолиси Ўзбекистон ва Туркманистон Совет социалистик жумҳуриятларига, Ўзбекистонга боғлиқ бўлган Тожикистон Мухтор Совет жумҳуриятига, Қора Қирғиз Мухтор вилоятига ва Қирғиз (Қозоқ) Мухтор совет жумҳариятларига тақсим этилди”. Маълумки, бундай бўлинишдан кейин, 1929 йили СССР таркибидаги Тожикистон Совет социалистик Жумҳурияти, 1936 йили (1920 йилда Русия Совет федератив Жумҳурияти идораси остида бўлган) Қозоғистон Мухтор Совет жумҳурияти Совет Жумҳурияти сифатида СССРга қўшиб олинди. Бу республикаларнинг ўз конституцияси, Олий совети бўлишига қарамасдан, тўлиғинча Москвага бўйсунар ва Коммунистларнинг чизиқларидан чиқишлари мумкин эмас эди…”

СССР ҳукумати бизни Республикаларга ажратиш билан бирга чегараларимизни ҳам белгилаб беришди. Туркийлар, шу жумладан тожиклар ҳам асрлар давомида бир-бири билан аралашиб яшаб келишган. бир қишлоқда қозоқлар яшашса, иккинчисида ўзбеклар, учинчисида туркманлар ёки уйғурлар, ёнгинасида тожиклар яшайверишган… Дунё яралгандан бери Тошкент ва Чимкент, Урганч ва Тошовуз (Дошўғиз), Тошкент ва Хўжанд каби шахарлар ўртасида чегара бўлган эмас. Аммо 20-30 йилларда бошида туркийларнинг душмани (Хоразм империясининг вориси Жалолиддин Гуржистонни босиб олганлигини яхши билган) Сталин бошлиқ СССР ҳукуматининг ўша пайтдаги раҳбарлари Республикалардаги қўғирчоқ ҳокимларни кўндириб, халқларнинг инон ихтиёрисиз шундай чегарлар чизиб беришдики, уларнинг ҳар бирининг остида “секин портлайдиган бомбалар”ни жойлаштиргандай бўлишди. Яъни, минг йиллардан бери туркий ўзбеклар ҳам яшаб келаётган Ўш ва Жалолободни Қирғизистонга, ҳозир ўзини ўзбек атайдиган ўғизлар, (хоразмликлар) ҳам яшаб келган Дошўғиз ва Чоржўйни Туркманистонга, қозоқлар яшаб келган Томди, Конимех туманларини Ўзбекистонга, Хўжандни (1936 йилгача Ўзбекистон таркибида автоном бўлган) Тожикистонга “бериб юборишган”. Бунинг биринчи сабаби туркийларнинг бирлашувидан ҳайиқиш эди. Бошида Сталин бошлиқ коммунистлар турган СССР ҳукумати туркийларнинг бир пайтлар Турк ҳақонлиги, Олтин Ўрда, Ўзбек хонлиги, Қозоқ хонлиги, Хоразм ва Амир Темур империясини, Қўқон, Бухоро, Хива, хонлиги каби давлатларни тузишганини ва агар бу миллатлар бирга яшашса, тил бирлиги пайдо бўлишини, қудратли давлат вужудга келиб, ўз ҳақ ҳуқуқлари учун курашишлари, ҳатто, мустақилликларни талаб қилишлари мумкинлигини идрок этишган. Аммо туркийларнинг асосий аҳолиси бу бомабалар бир кун келиб портлашини, оғани инидан бегона қилишини билишмаган. Натижада бу оми одамлар ўрислар чизиб берган чегараларни ҳақиқий деб билиб, бу ер Ўзбекистон, бу ер Қирғизистон… ва ҳакоза деб, ўзларича бошқаларни ўз ҳудудларидан сиқиб чиқаришга интилишди. Яширишнинг нима кераги бор!1989 йили Фарғона ўзбеклари ўзлари билмаган ҳолда (ҳокимиятнинг ва КГБнинг кўринмас кўмагида) Асхика туркларини бу тупроқлардан чиқиб кетишга мажбур қилишди. 1990 йили қирғизлар Ўш ва Ўзган ўзбекларини улар минг йиллардан бери яшаб келган юртларидан қувиш ҳаракатига тушиб, қатлиом уюштиришди. Ва ниҳоят 20 йилдан сўнг бу қатлиом янаям даҳшатли даражада такрорланди… Деярли барча урушларда, чегарани чизиб берганларнинг кўринмас бомбалари “портлади”: титулли миллатларнинг “бу бизнинг еримиз, қани туёғингни шиққиллат”, деган даъво асосий даъво бўлди. Қадошлик. Қондошлик қонунлари унитилди…
Агар коммунистлар туркий халқларнинг дўсти бўлишганида, туркий халқлар учун бу хил “бомбали” чегаралар ясаб беришмаган, уларнинг тилини, урф одатини бир-биридан узоқлаштирмаган ва фожиалар келиб чиқмаган бўларди.

Замонавий сабаблар…

Туркистон халқларини эксплуатация қилиш, ерларимиздан чиқаётган қазилма бойликларни марказга бемалол олиб кетиш учун СССР ҳукуматига тинчлик керак эди… Бу тинчликни сақлаш учун ҳукумат айниқса, 60 – 80 йиллар оралиғида ўзаро дўстлик, қардошлик сиёсатини амалга оширди: республикалараро ўтказилган турли тадбирлар, адабиёт ва санъат декадалари халқларимиз орасида ҳамжиҳатлик, дўстлик туйғулари пайдо бўлишига ёрдам берди, Аммо Республикалар мустақил бўлгач бу туйғулар чуқур илдиз отмагани, туркийлар қонида мақола бошида айтилган бўлиниб яшаш туфайли пайдо бўлган ўзаро душманлик кайфияти йўқолиб кетмагани, аксинча, ердошлик, уруғчилик, тор миллатчилик кайфиятлари бўй кўрсатиши мумкинлиги сезила бошлади…

1989 йили Асхика турклари ва Фарғона ўзбеклари ўртасидаги юқорида айтилган қонли можороларнинг ҳам, 1990 йили бўй кўрсатган Ўш-Ўзган фожиасининг ҳам, 2010 йилги Ўш, Жалолобод, Бозорқўрғон фожиаларининг ҳам маънавий-руҳий илдизи асли шу ерда. Иккинчи сабаб ўша даврдаги иқтисодий, ижтимоий етишмовчилик ва йўқчиликни тузумнинг нобоблигидан эмас, туркий қавмларнинг бир-биридан кўришидир. 1989 йилги фожиа пайти ҳам фарғоналик оми кишилар ўзларининг камбағал яшаётганидан, туркларнинг эса яхши ҳаёт кечиришидан шикоят қилишган. “Улар данғиллама ҳовлиларда яшашади, биз уч оила каталакдай уйда яшаймиз”, деб интервью беришган. 2010 йил июнидаги фожиалар пайти яна ўша эски ашула энди қирғизлар томонидан айтила бошланди. Жанублик қирғизлардан бир қанчалари ўзларининг ночор яшаётганини, камбағаллигини ўзбеклардан кўришди. Ўзбеклар, (шу жумладан асхика турклари ҳам) илгаритдан уддабурро халқ: тижорат билан, деҳқончилик билан шуғулланиб келишганлиги ҳисобга олинмаган. Яшовчан, меҳнаткаш ва фидоий ўзбеклар илгариги – 1990 йилдаги Ўш-Ўзган қирғинидан кейин ҳам бу ишларни давом эттиришган, магазинлар ва кафелари, тўйхоналар очишган. қирғизнинг ақли ноқис расмийлари “Ўзбеклар Қирғизистонда туриб, бой яшайди, сизлар камбағалсиз” деган фикрни худди ўзлари каби ақли ноқис омма онгига сингдиришган. Абдулазиз Маҳмудга интервью берган рус олими Игорь Савин айтганидай: «Сенинг оғир ҳаётингга порахўр амалдор – ўзингнинг қирғизинг айбдор, ёки бизнесменинг ёхуд жиноятчи каззобинг айбдор деб тушунтириш учун, кўряпсизки, қанча сўз ишлатиш керак?! Ўзбеклар ҳамма жойни эгаллаб олди, дейиш эса осон…» Жуда топиб айтилган сўзлар! Ўзбеклар бойиб, кетди, ҳамма жойларни эгаллаб олди, деган тарғибот қирғизлар онгига ёмон таъсир қилган… Уларда ўзбек бойларига нисбатан хусумат пайдо бўлган. Шу тариқа фашистлашган тўдалар биринчи навбатда бой турадиган ўзбекларнинг жонига ва кейинчалик молига чанг солишган. Бу ҳол бошқача шаклда ҳалигача давом этаётганини интернет тармоғида чиқаётган мақолалар тасдиқлайди… Ҳолбуки бу фожиа юз бермаслиги мумкин эди. Бу ҳақда Игор Савин шундай дейди: «Қирғизларда шундай бир вазият юзага келдики: советлар даврида сунъий равишда қўллаб-қувватланиб келинган аҳоли мустақиллик чоғига келиб ишсиз, чорасиз қолди, агар уларга иқтисодий, ижтимоий ҳимояланиш шароитлари яратилганда эди, улар ўз қувватларини ана шуларга сарфлардилар ва ҳеч қанақа қабилавий онг ва ўзбекларнинг фаровонлиги уларга халақит қилмасди»…

Хуллас, 1989 йилги Форғона фожиасида Ахсика турклари фарғона ўзбеклари томонидан, 1990 йилдаги Ўш-Ўзган қирғинида ўзбеклар қирғизлар томонидан, 2010 йил июнида ҳам ўзбеклар қирғиз фашистлари томонидан қирғин қилинди.
Бир қатор тарихчилар ва журналистлар Фарғона фожиасини КГБ уюштирганини айтиб келишади. Бу ҳақ гап, аммо, агар юрагида қардошлик туйғулари чуқур илдиз отганида бу урушни уюштира олмаган бўларди… 1990 йилги Ўш-Ўзган фожиаси пайти кўплаб ўзбеклар қурбон этилди. Буни ҳам дастлаб КГБнинг бўйнига юклашди. Аммо кейинроқ бу қонли мажорода Қирғизистоннинг ўша пайтдаги раҳбарларининг ҳам қўли борлиги маълум бўлиб қолди. Аммо улар вақтида жазоланмади. Аксинча авалгидан ҳам юқорироқ лавозимларга кўтарилишди.

2010 йил июнидаги қирғиннинг сабаларидан бири ҳам аввалги қотилларнинг ўз жазосини олмагани бўлди. Анча-мунча кишиларнинг ёстиғи қуритилгандан кейин уларни афсоласофилинга жўнатганлар ялло қилиб юрганини кўрган фашистлашган тўдалар, демак 90 йил қирғинини давом эттириш мумкин, деган хаёлга боришди ва амалий ҳаракатларини бошлашди…
Кейинги қирғиннинг яна бир сабаби Қирғиз ва ўзбек ҳукуматларининг масалага панжа орқасидан қарагани бўлди. Агар икки ҳукумат истаса бу қирғинни тўхтатиш мумкин эди. Аксинча, ҳамма республикаларнинг хукуматлари, оми аҳолиси СССР коммунистлари белгилаб берган чегараларни қонун билиб, шошилинч равишда сим тўсиқлар қўйиш, Чегараларни миналаштириш бошланди. Чегараларда турадиган, қардошлик қонунлари нима эканлигини билмайдиган айрим думбул чегарачилар бошқа миллатларга ёт назар билан қараб, қуроллардан ўт очиш, ўлим ҳоллари юз бера бошлади. Қанчадан-қанча оддий, бегуноҳ одамлар қурбон бўлишди… Бир миллат фуқаросининг ўлимига ўзга республика раҳбарлари ачиниб қараш ўрнига ўз чегарачиларини ҳимоя қилишга кўпроқ эътибор беришди.

Бу хил тенденциялар министрликларга, вилоят ва туман ҳокимияти вакилларига ҳам таъсир қилмай қолмади. Жойларда (масалан, Қирғизистон жанубида М. Мирзакметовга ўхшаган) миллатчи раҳбарлар ҳам пайдо бўлгани ҳозир бутун дунёга аён бўлди… Айрим туркий республикалардаги расмий газеталарда бу хил ватанпарварлик кенг тарғиб қилина бошланди. Шу тариқа очиқ айтилмасада: Туркманистон туркманлар, Қирғизистон қирғизлар, Ўзбекистон ўзбеклар, Тожикистон тожиклар учун сингари тенденциялар омма онгига сингий бошлади. Бунинг устига бу республикалардаги титулли миллатларнинг “жонкуярлари” тили, маданияти, урф одатини сақлаш учун жон куйдира бошлашди. Мустамлака пайтида ўз тили ва урф одатини сақлаш учун қаттиқ куюниш ва курашишни тушиниш мумкин. Аммо мустақиллик деганининг ўзи ҳар бир республикадаги титулли миллатга анча-мунча имтиёзлар бериши табиий ва ортиқча чиранишга ҳожат йўқ эди. Қизиғи шундаки, баъзи республикаларнинг бир-бири билан учрашганда ака-укамиз, дўстмиз, деб айтадиган раҳбарлари бу хил тор ватанпарварликни қўллаб қувватлашди. Ҳолбуки, буюк рус ёзувчиси Лев Толстой “Ватанпарварлик ва давлат” номли мақоласида айтганидай: “бу хил ватанпарварлик туйғуси нотабиий, ноқилона, зарарли, инсониятни изтиробга соладиган туйғу бўлиб, оқил кишилар томонидан барча воситалар ёрдамида ерга урилиши, йўқотилиши лозим”.

Аммо бу хил ватанпарварлик юқори доиралар томонидан қўллаб қувватланди. Биз, қадим Туркистоннинг бир қисмида (Қўқон ёки Хива хонлиги ё Бухоро амирлиги таркибида алоҳида), ўрис империяси пайтида Туркистон бўлиб, коммунистлар даврида СССР таркибида биргаликда яшаб келсакда, бугунги кунга келиб ҚАРДОШЛИК, ИНСОНИЙЛИК ҚОНУНЛАРИНИ УНУТИБ ҚЎЙДИК.

БИРНИКИ МИНГГА, МИНГНИКИ ТУМАНГА

Гарчи тўрт туркий мамлакат Қозоғистон, Озарбайжон, Туркия ва Қирғизистоннинг раҳбарлари ва зиёлилари бирлашиб қатор яхши тадбирлар ўтказаётган бўлсада, Марказий Осиё туркийларининг баъзилари бош қўшмаётганининг, айниқса оддий аҳолининг бу улуғ воқеага бефарқлигининг ўзларига боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган объектив сабаблари бор. Биринчидан, туркийларнинг қатор вакиллари, хатто туппа тузик зиёлилари ҳам, у ёки бу туркий ёки бошқа миллатлар ҳақида бўлмағур мақоллар, латифалар тўқишни ҳали ҳам тарк этмаганлар. “Тожикдан дўстинг бўлса, ёнингда ойболтанг бўлсин”, дейди бир оми ўзбек оғзининг таноби қочиб. Қозоқнинг ақли ноқис бошқа вакили эса, бу мақолни “Ўзбекдан ошнанг бўлса, ёнингда ойболтанг бўлсин”, тарзида ишлатади.

Агар эътибор берган бўлсангиз, Шўро даврида ўзбеклар ичида тожиклар, қозоқлар ёки қирғизларнинг устидан кулиш учун тўқилган, ёки асинча, тожиклар, қирғизлар орасида ўзбекларни майна қиладиган латифалар бўларди… “Бир куни бир тожик, (ўзбек, қозоқ, қирғиз…) деб оғзини таноби қочиб, бу гаплар қандай оқибатларга олиб келишини англамай гапирадиган латифагўйлар бўларди. Аксариятимиз уларнинг гапига “ваҳ-ҳоҳ-ҳо” лаб кулардик. Кейинги пайтларда турли миллатга мансуб туппа тузик қизиқчилар (бунинг салбий оқибатларини билган ёки билмаган ҳолда) бу хил латифаларни катта концерт залларида гапириб, гўё одамларни кулдириб юришди… Латифагўйлар концерт залларида айтган латифалар бир пайтнинг ўзида минглаб одамларга етиб боради. Тағин машҳур қизиқчилар бу хил латифаларни дискка айлантириб оммага соттиради. Миллионлаб одам бу хил миллий адоват уйғотадиган латифаларни эшитади ва фалон миллат пистон экан, деган фикрга тўғри деб ишонади…

Бу хил нохуш ишларга халқ орасида машҳур зиёлилар ҳам бош қўшганининг гувоҳи бўлганмиз. Ҳозир Ўзбекистон Қаҳрамони бўлиб юрган бир шоирнинг туркия турклари ҳақида: “Лўлисифат халқ, одамни алдаб, чув тушириб кетади”, деганини эшитганмиз. Назаримизда у умр бўйи раис бўлиб ишлаган отасидан ёки онги ўсмай қолган бирон қишлоқдошидан бу гапни эшитиб қолган ва сўзининг оқибатини билган ёки билмаган ҳолда такрорлаб юради… Чунки бу гапни у бизгагина эмас, шогирдларига ҳам айтиб юргани аниқ. Бир куни ўша “қаҳрамон”га яқин юрадиган ва унинг ҳар бир гапини ҳақиқат сифатида қабул қиладиган бир шогирди: “турклар оферист халқ”, деганини кўпчилик йиғилган даврада айтиб қолди. Устозимиз, профессор Бегали Қосимов унга: “Бу гапингиз нотўғри. Турклар бизнинг қардошларимиз, улардан ўзбек ёки қозоқ ҳеч қачон зарар кўрмаган ва кўрмайди ҳам”, деди. Биз ҳам домлани фикри тўғри эканлигини айтиб: “Сиз у қаҳрамонга ишонманг. У туппа тузик шеър ёзиб юрган бўлсада, туркийлик нима эканлигини билмайди” дедик. У жим қолди ва узоқ йиллар бирга юрганимизда бу гапни қайта такрорламади.

Худди шу “машҳурлар” туфайли миллатнинг оми вакиллари (афсуски, туркийлар орасида омийлар оз эмас) руҳида бир-бирови ҳақида салбий фикр ва туйғулар шаклланади. Салбий фикр шакллангандан кейин у отадан болага, маҳалладан маҳаллага ўтавергандан кейин 1989 йили Фарғонада, 1990 йили Ўш ва Ўзганда, 2010 йил июнида Ўш ва Жалолободда бўлиб ўтган қирғинларга йўл очилади…

Шу хил ижобий. (баъзан салбий) фактларни эсласак “Бирники мингга, мингники туманга” деган мақол эсимизга тушди…

ДЕМОКРАТИК МУХОЛИФАТ ИЧИДАГИ МИЛЛАТЧИЛИК АЖАБЛАНАРЛИ…

Шўро даврида Марказий Осиё – Туркистонда (туркларнинг КГБ уюштирган Фарғонадан қувилишини ҳисобга олмаганда) ҳукуматга мухолиф фикрда бўлган туркийлар орасидаги салбий маънодаги миллатчилик касали аён кўриниб турмасди. Қайта қуриш ва ошкоралик даврида Марказий Осиё – Туркистон ҳудудида турли ҳаракатлар, партиялар тузилиб иш бошлашганда ҳам мухолифат ичида тор маънодаги миллатчилар деярли йўқ эди. Жанубий Қирғизистондаги 2010 йилдаги қонли воқеалардан кейин қирғиз ва ўзбек мухолифати ичида ҳам миллатчилик борлиги маълум бўла бошлади.

Қатли ом бўлаётган, борингки, қирғизлар ва ўзбеклар бир бирини ўлдираётган пайтда Қирғизистондаги ўзини демократик деб билган партиялар ва уларнинг лидерлари жим туришди… Тўғри, Азиза Абдирасулова (миилати қиғиз) каби фидоийларга ўхшаган, икки миллат учун баравар жон куйдирган Инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари бўлди. Аммо партия ва ҳаракатларнинг ичидан (балки улардаги ахборотларда қирғизлар жабрланаётгандай кўрсатилгани учундир), бу хил жонкуярлари чиқмади…
Бу қатли омлардан кейин қирғиз ва хорижда юрган ўзбек мухолифати вакиллари, лидерлари орасида ҳам тор манфаатларга яқинлашган миллатчилар пайдо бўлгандай… Ўзбек мухолифати вакиллари ҳокимият, милиция, прокуратура ва суд органларидаги миллатчиларни, фашистик тўдалар ва мафиозларнигина эмас, бутун қирғиз халқини айблайдиган фикрларни илгари сурдилар. Қирғиз аҳолиси, зиёлилари ўртасида (балки улардаги ахборотларда қирғизлар жабрланаётгандай кўрсатилгани учундир) қатли омни тўхтатиш зарурлиги ҳақида баёнот берганларни кўрмадик. Ўзбекнинг кўкрагига уриб юрган қаҳрамон шоир ва адиблари ҳам жим қолишди. Ўзбек мухолифатининг айрим вакиллари эса фашистлашган тўдалар ҳақида гапирганда эмас, умуман қирғизлар ҳақида гап кетганда ҳам “Ялпоқ юзлар” … “ит қирғиз” сингари ибораларни ишлата бошладилар… Қирғиз журналистлари “сарт”ларни аямай мақолалар ёзишди. Қирғизлар бошқа миллатларни кўрарга кўзи йўқ.. деб ёзган ўзбеклар ҳам бўлди.

Албатта, биз уларнинг нафрати сабабини тушунамиз. Аммо баъзи ўбекларнинг қатли ом учун бутун “ялпоқ юзли”ларни айблашганини, қирғиз зиёлилари бу пайтларда жим туришганини тушанмаймиз. Ахир, мўғиллар, японлар, хитойларнинг юзи ҳам ялпоқку! Аллоҳ уларга шундай башара бергани учун улар айбдор эмаску! Бугина эмас, ўзбек мухолифати ичида фақат ўз миллати манфаатларини ўйлаб, Қирғизистонгагина эмас, Қозоғистон, Туркманистонга ҳам асссиз равишда қарши гапирадиган кишилар оз бўлсада, чиқиб қолди. Айтайлик, улардан бирлари (М: Бирлик дидери Абдураҳим Пўлат) бу мамлакатлардаги табиий бойликларда ўзбекларнинг ҳам ҳиссаси борлиги ҳақида ҳам гапира бошладики, бу яхшиликка олиб бормайди.

Хуллас, биз салбий маъно ташийдиган миллатчиликка йўл қўймаслигимиз, туркийлик, инсонийлик ғояларини юқори кўтараверишимиз керак.

ТАРБИЯ МАСАЛАСИ

Туркийлар, умуман барча халқлар тинч-тотув яшашини таъминлаш учун туркийларнинг каттадан кичигигача тарбиялаш керак. Бу ишни бола тарбиясидан бошлаган маъқул. Биз, фалон ердан, пистон уруғдан эканлигимизни биринчи планга чиқармасдан, ҳаммамиз туркий эканлигимизни, Одам алайҳи вассалам авлоди эканлигимизни болаларнинг қулоғига қуйишимиз зарур. Ҳар куни қозоқ, ўзбек, қирғиз, туркман, қорақолпоқлар бир ота-онанинг фарзандлари эканлигини айтишдан, тарихий ва замонавий мисоллар билан сўзларимизни исботлашдан чарчамаслигимиз лозим.

Иккинчидан, миллатларни ёамонлайдиган, камситадиган, бир бировга ёв қиладиган мақоллар, латифаларни мутлақо тўқимаслигимиз ва айтмаслигимиз шарт.

Учинчидан, катта ёшдаги турли миллат кишилари Шўро даврида асосан қардошлик қонунлари асосида яшашди… Ўша пайтлари ўбеклар Туркистон ёки Сайрам, Дошўғиз ёки Чоржўй ўзбекларники демади, қозоқлар Тошкент ёки Конимех фақат қозоқларники демади, тожикларнинг ақли бутунлари Самарқанд ва Бухорони талашмади. Бугунги кунда биз бу оталардан ибрат олиш билан бирга бу ҳудудлар у ёки бу халқники эмас, Марказий Осиёда яшаётган барча халқларнинг ери, деган фикрни, ғояни болаларгина эмас, ўспиринлар, талабалар ва ҳатто катта ёшдаги кишилар онгига сингдиришимиз ўта зарурдир.
Учинчидан ҳукуматларимиз ҳеч бўлмаса Шўро давридагидек, адабиёт ва санъат ўн кунликларини, турли қардошлик фестивалларини, байрамларни биргаликда ўтказишни ташкил этишга ёрдам беришлари лозим. Шундагина халқларимиз орасида маънавий-руҳий яқинлик пайдо бўлади. Дўстлик ва қардошлик туйғулари чуқур илдиз отади…

Ботир Норбой.
Фан доктори, адабиётшунос

 

http://yangidunyo.org/2013/01/21/