Ўзбекистон. Пулсизлик коронавирусданми ёки коррупциядан? (2020).

Ўзбекистонда кўплаб ватандошларда озиқ овқат, кундалик эҳтиёж товарлари ва хизматларни сотиб олиш учун пул йўқлиги, бўлса ҳам нақд пул етишмаслиги муаммосига дуч келишябди. [1].

Озодликдан иқтибос: «Кунлигини кунда топадиган оилалар озиқ-овқати тугаётганидан арз қила бошлади

апрел 06, 2020

Меҳрибон/Озодлик

Ўзбекистонда коронавирус тарқалишининг олдини олиш чораларини жорий қилиш бошланганидан буён ўтган қарийб уч ҳафта якунига етар экан, айрим оилаларда озиқ-овқат тугагани тўғрисида хабарлар келмоқда.

Озодликка мурожаат қилаётганларнинг аксарияти кундалик ҳаражати учун ишлаб пул топиб келганлардир ва уларнинг оиласида иқтисодий муаммолар кўпаймоқда.

Кам таъминланганлар рўйхатига кирмайдиган бундай оилалар хайрия озиқ-овқатларидан ҳам маҳрум қоляпти.

Жумми таксист: Икки боламни қандай боқаман?

Хоразмлик Жуманиёз киракашлик ортидан оиласини тебратиб келган. Карантин сабаб такси ҳайдашни тўхтатган 48 яшар Жуманиёз рўзғор ҳаражатларига пул қолмаганидан нолиди:

“Асосий даромадим шу таксичиликдан эди. Ҳамма мени Жумми таксист деб танийди. Таксичилик қилиб, рўзғорга керак нарсаларга пул ишлардим. Хотиним бир фермерда ишчи эди. Фермерни ерини олиб қўйишгач, хотиним ҳам ишсиз қолди. Карантин бошлангач, таксиларни тўхтатиб қўйди. Бошида уйдаги бор пулга харажат қилдим. Лекин охирги бир ҳафта қийин бўляпти. Уйда хўроз бор эди, мажбурликдан шуни сотиб, пулига харажат қилдим. “Ётиб еганга тоғ чидамайди”, дегандай, хўрозни ҳам пули тугади. Бошим қотган, буёғига нима қиламан, икки боламни қандай боқаман?”

“Бошпанам бор, лекин ейишга ноним йўқ”

Самарқандлик 37 яшар Азиз тадбиркорлик фаолиятини тўхтатгач, хорижга ишга кетишни режалаштирган. Бу режаси ҳам амалга ошмагач ишсизлар сафига қўшилган Азиз ҳозирда оиласини танишларидан олинган қарз ҳисобига боқяпти:

“Тадбиркорликни тўхтатгач бор пулимни хорижга ишга жўнатадиган агентликка бердим. Агентлик ёпилгач, пулим ҳам уларда қолиб кетди. Карантин пайти улар билан судлашиб ҳам бўлмайди. Бир тийин пулсиз ўтирибман. Уч боламни боқиш учун танишлардан қарз олиб, харажат қиляпман. Мендақалар кам таъминланганлар рўйхатига ҳам кирмайди. Яқинда мендан ҳам вазияти оғир қўшним учун хайрия марказига телефон қилдик. Улар келиб, қўшнимнинг уйини видеога олиб, “шароитингиз яхши экан, сизга хайрия бермаймиз” дейишди. Менинг ҳам бошпанам бор, лекин чўнтагимда пулим, ейишга ноним йўқку?! Нимага буни инобатга олишмаяпти?”.

“Ғамлаган озиқ-овқатимиз тугаса, нима қиламиз?”

Сурхондарёнинг Ангор тумани Навшаҳар маҳалласида яшовчи Эркин Гаппаров ёлланма ишчи сифатида вақтинчалик ишларда ишлаб оиласини боқади. Унинг айтишича, нарх-наво ошгани сабаб, қишлоқдаги айрим оилалар қийналиб қоляпти:

“Озиқ-овқат қимматлаб кетди. Бунинг устига дўконларда тақчиллик. Қозоғистон уни 215 минг сўмга чиқиб кетди. Ўзимизнинг ун йўқ. Ҳозир ҳамма бир амаллаб турибди. Карантин бошланишидан аввал одамлар 3-4 ҳафталик озиқ-овқатни ғамлаб қўйган. Лекин катта рўзғорларда ғамлаган озиқ-овқати тугаб бўлди. Бизнинг оиламизники ҳам тугаяпти. Кейин нима қиламиз. Бирон жойга чиқиб, ишлай олмасак”. Иқтибос тугади. [1].

1. Дунёнинг эркин, демократик, ривожланган мамлакатларида конституция ва қонунлар ишлайди. Бироқ, Ўзбекистонда президент Шавкат Мирзиёевнинг авторитар тузуми ҳукм сурмоқда.

Ирландияда ва бошқа эркин, демократик, ривожланган мамлакатларда фуқаролар ким бўлишидан қатъий назар у ишлик бўладими, ишсиз бўладими, ногирон бўладими, пенсионер бўладими ҳеч қачон пулсиз қолмайди. Нормал кун кечириш учун керакли пул билан таъминланади.

Пули бор ватандош кундалик эҳтиёжи учун товарлар ва хизматлар сотиб олади. Бу билан у талабни кучайтиради, иқтисоднинг ривожланишига сабабчи бўлади.

2. Ўзбекистонда сиёсий рақобат йўқ. Сиёсий мухолифатга йўл йўқ. Эркин, демократик сайловлар йўқ. Шу сабабли, 2021 йилги президентлик сайловларида Шавкат Мирзиёев албатта “ғолиб” чиқади.

3. Ўзбекистонда давлат мулки ва монополиялар ҳукмрон. Президент Шавкат Мирзиёев албатта биринчи навбатда тикка ҳокимият ҳақида қайғуради, барча фуқароларнинг, ватандошларнинг ижтимоий муҳофазаси ҳақида эмас.

4. Ўзбекистонда мустақил парламент йўқ. Мустақил суд тизими йўқ. Сўз эркинлиги йўқ.

5. Ўрта синф, фуқаровий жамият шаклланиши учун шароит йўқ. Иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик йўқ.

6. Ҳақиқатда, ҳозирги Шавкат Мирзиёев президентлиги даврида ҳам мамлакат инвестиция жозибардорлиги жуда паст, чунки коррупция кўрсаткичи жуда паст.

Коррупцияга қарши курашда қуйидагилар ҳисобга олинмаябди.

7. Коррупцияга қарши курашда қуйидаги 2 ҳолатни ҳисобга олиш керак:

Мамлакатда давлат мулки эмас, хусусий мулк кўпроқ, устун бўлиши керак.

Лекин, Ўзбекистонда давлат мулки ҳукмрон. Давлат мулки ҳукмрон бўлган жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳурмат қилинмайди.

Коррупцияга қарши курашнинг энг самарали йўли эркин, демократик сайловлардир.

8. Мамлакатда диктатор Ислом Каримов давридагидай сўз эркинлигига, оммавий ахборот воситалари эркинлигига, эркин интернетга, мухолифатга йўл йўқ.

Бақувват ўрта синф, кучли фуқаровий жамият шаклланиши учун, иқтисодий эркинлик, сиёсий эркинлик йўқ.

Бундай шароитда мамлакатда эркин, демократик сайловлар мутлақо ўтказиб бўлмайди.

9. Яна таъкидлаб ўтишни лозим топдим, Ўзбекистонда давлат мулкчилиги, монополиялар ҳукмрон. Коррупция гуллаб яшнаябди. Иқтисодий эркинлик кўрсаткичи, сиёсий эркинлик кўрсаткичи, коррупция кўрсаткичи жуда паст ва бунинг оқибатида Ўзбекистон иқтисоди ўта қолоқ.

Зеро, Ўзбекистон иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича 57,2 билан Украина (54,9), Тожикистон (52,2), Туркманистондан (46,5) олдинда. Бироқ, Сингапур (89,4), Эстония (77,7), Қозоғистон (69,6), Қирғизистон (62,9) Россиядан(61,0) анча орқада.

Ўзбекистоннинг иқтисодий эркинлик кўрсаткичи 2020 йилда 57,2 балл билан 2019 йилдаги 53,3 баллга нисбатан 3,9 баллга ўсган. Бу ўсиш сармоявий эркинлик бўйича 20 балл (2019-йилда 10 балл), молиявий эркинлик бўйича 20 балл (2019-йилда 10 балл) ва мулк дахлсизлиги бўйича 59,1 баллга (2019-йилда 49,8 балл) тенг.

Ўзбекистон 2020-йилда иқтисодий эркинлик кўрсаткичи бўйича 57,2 балл ва 2019 йилга нисбатан 3,9 баллга ошганига қарамасдан дунёнинг ўртача иқтисодий эркинлик кўрсаткичидан, 61,6 баллдан анча орқада.

Келажакда бу кўрсаткич янада кўтарилади деган умид бор.[2].

Сиёсий эркинлик кўрсаткичи бўйича Ўзбекистон 9 балл билан Тожикистон ( 9 балл ) даражасига эришган ва албатта Шимолий Кореадан ( 3 балл ), Туркманистондан ( 2 балл ) анча узоқлашган. Бироқ, дунёнинг энг эркин мамлакатлари Финляндия ( 100 балл ), Норвегия ( 100 балл ), Швециялардан ( 100 балл ) жуда кейинда ва ҳаттоки Афғонистон (27 балл), Эрондан (18 балл) ҳам сиёсий эркинликлар бўйича орқада. [3].

Умуман олганда Ўзбекистон ёмонларнинг энг ёмонлари бўлган 13 мамлакат қаторида.[4].

Transparency International ташкилотининг 2020 йилги ҳисоботидан кўриниб турибдики, Ўзбекистон 25 балл билан дунёнинг 180 мамлакати қаторида 153-ўринни эгаллаб турибди, 87 балл билан 1-ўринни эгаллаган Даниядан, 74 балл билан 18-ўринни Эстониядан қарийб 50 баллча орқада ва 19 балл билан 165-ўринни эгаллаган Туркманистондан 6 балл олдинда. Яъни, Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи пост совет мамлакатлари орасида энг охирги ўринларда, фақат Туркманистондан олдинда. Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи бўйича дунёнинг 4-элликталик мамлакатлари қаторида.

Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 25 балл билан 180 мамлакат қаторида 153 ўринни эгаллади. 2018 йилги коррупция кўрсаткичи 23 балл билан 158 ўринни эгаллаган эди.

Ўзбекистон коррупция кўрсаткичи 25 балл билан ўта иқтисодий қолоқликдан чиқа оладими? Дунё бўйича ўртача коррупция кўрсаткичи 43 баллга тенг.

Ўзбекистоннинг коррупция кўрсаткичи дунёнинг ўртача коррупция кўрсаткичидан юқори бўлса, ўта иқтисодий қолоқликдан нисбатан осонроқ чиқиб кетиши мумкин. Бунинг учун Шавкат Мирзиёев мамлакат коррупция кўрсаткичини камида 50 баллга кўтаришга ҳаракат қилиши керак. Афсуски, Шавкат Мирзиёевда бундай интилиш йўқ. [5].

Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси ($1,560) дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсидан ($11,673) қарийб 7 баравардан кўпроқ кам (7,48). [6,7].

Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси ($7,810) дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан ($18,961) 2 баравардан кўпроқ кам (2,43). [6,7].

Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари дунёнинг ўртача иқтисодий кўрсаткичларидан 2 баравар кам бўлса, Ўзбекистоннинг иқтисодини қолоқ дейишимиз мумкин. Бироқ Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси дунёнинг ўртача АЖБ ЯИМсисдан 7 баравардан кўпроқ, Ўзбекистоннинг АЖБ СОПси дунёнинг ўртача АЖБ СОПсидан 2 баравардан кўпроқ орқадалигини баралла ўта иқтисодий қолоқ дейишга мажбур бўламиз. [6,7].

2018-йилнинг декабрида Халқаро рейтинг агентликлари Fitch va Standard & Poor’sлар Ўзбекистоннинг АЖБ ЯИМси $1,200га тенглигини аниқлашган эди. Бу кўрсаткич бўйича олганда Ўзбекистоннинг иқтисодий аҳволи янада аянчлилиги аёнлашади. [8].

Абдужалил Бойматов

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти вице президенти.

10–апрель, 2020-йил.

Дублин, Ирландия.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Кунлигини кунда топадиган оилалар озиқ-овқати тугаётганидан арз қила бошлади. 06.04.2020. ( https://www.ozodlik.org/a/%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B8%D0%BD%D0%B8-%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0-%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B3%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80-%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D2%9B-%D0%BE%D0%B2%D2%9B%D0%B0%D1%82%D0%B8-%D1%82%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%91%D1%82%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B7-%D2%9B%D0%B8%D0%BB%D0%B0-%D0%B1%D0%BE%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8/30534291.html ).

2. Index of economic freedom. 2020.

(https://www.heritage.org/index/ranking?version=555).

3. Freedom in the World 2019.

( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).

4. Worst of the worst. 2019. (https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).

5. Transparency International. 2019 Corruption Perceptions Index. 23.01.2020.

( https://www.transparency.org/files/content/pages/2019_CPI_Report_EN.pdf ).

6. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).

7. Statistics Times.GDP Indicators 2019

( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).

8. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable

20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).