Саломатой Бойматова: Ўзбекистон ва Ирландияда  савдо хизмати (кузатишларим)

Ирландиянинг Дублин шаҳрида Ўзбекистоннинг Тошкент шаҳридаги Кадишев, Қўйлиқ, Чорсу, Олой бозорларига ўхшаган  бозорларнинг ўрнини босадиган бир нечта супермаркетлар жойлашган катта савдо марказлари, алоҳида супермаркетлар,  дўконлар бор.  Ирландияга келганимдан буён озиқ-овқат маҳсулотларини Tesco, Lidl, Aldi супермаркетларидан, кийим-кечаклар, оёқ кийимлари ва уй-рўзғор  учун зарур нарсаларни эса Dunnes Stores, Marks & Spencer, Penneys ва бошқа йирик супермаркетлардан харид қиламан.

Айрим ҳолларда  Spar, Daybreak, Centra каби кичик дўконлардан фойдаланаман.  Яна сут, қатиқ маҳсулотларидан қаймоқ(сметана), творог, қатиқ(кефир) маҳсулотларини Полша, Латвия, Литва тадбиркорлари очган катта-кичик дўконлардан харид қиламан.  Ҳалол маҳсулотлар, гўшт маҳсулотларини Осиё озиқ-овқат(Asian Food)дўкони, туркияликлар ва бошқа мусулмон давлат тадбиркорлари очган дўконлардан сотиб оламан.

Дублин шаҳри марказида кичик бозорча бор бўлиб, у ерда асосан мева-сабзавотлар, гуллар сотилади.  Кўриниши худди Ўзбекистондаги каби кўчма темир пештахталарда Ирландиянинг супермаркетларида сотилмайдиган айрим қишлоқ хўжалик маҳсулотлари турларини, шу ернинг ўзидаги фермер-деҳқонлар  етиштирган карамнинг юмшоқ баргли тури, гулкарам, қизил лавлагини эса кавлаб олиниб, ювилиб, барглари олиб ташланмаганини  шу кичик бозорчадан харид қиламан.  Лекин Ўзбекистондагидан фарқли томони уларнинг ҳаммаси тўловларни қонуний тўлайдилар. Бу бозорча тахминан 20-25 савдо жойини ташкил этади.

Ўзбекистонда солиқ ва патталар ҳаддан ташқари юқори бўлганлиги учун уни тўлашга ҳамманинг ҳам қурби етмайди ва аксарият тадбиркорлар солиқчилар билан келишиб камроқ тўлашга ҳаракат қиладилар. Бу ҳолатда ноқонуний тўланган пуллар давлат хазинасига эмас, солиқчининг чўнтагига тушади ва ўз навбатида коррупцияни ривожлантиради.  Коррупциянинг ривожланишига  яна  Ўзбекистонда бозор ва дўконларни ҳар 2-3 йилда бузиб қайта қурилиши, бунда ҳам ҳар сафар бозор ва дўконлар  бузиб қайта қурилганда  тадбиркорлар пул тўлаб сотиб олишларига тўғри келади.  Барча ҳолатларда ҳам тадбиркорлар зарар кўрадилар, фақат айрим раҳбарлар фойда кўрадилар.

Ўзбекистонда диктатура ҳукмрон, эркинлик ҳам, демократия ҳам йўқ, қонун устиворлиги ҳам йўқ. Шунинг учун МХХ, прокуратура, суд, солиқ  идораси ходимлари ва бозоркомларнинг танишлари солиқ-патта тўламасдан ҳам бемалол юраверадилар.

Ирландия эркин, демократик, бой давлат.  Ирландияда қонун устиворлиги ҳукмрон, яъни энг юқори раҳбардан тортиб, оддий фуқарогача қонун олдида тенг.  Президент оиласи бўладими, ёки оддий фуқароми, ким бўлмасин, тадбиркорлик билан шуғулланяптими, қонун асосида солиқ-патталарни тўлашга мажбур.

Ўзбек сўмининг қадрсизлангани ҳам ўзбекистонликларнинг савдо-сотиқ ишларини амалга оширишларида кўплаб қийинчиликлар келтириб чиқаради.  Нақд пул билан муомала қиламан десалар қоплаб пулларни кўтариб юришлари керак.  Пластикдан нақд пулга айлантираман десалар, унинг 10-15 фоизидан айриладилар.

“Пластикка 15-20 фоизга пул қилиб берадиганларга ҳам навбат экан. Пластик кўпайиб кетганига бунақалар ҳам етмаяпти¸ дейди Наманган вилояти Поп туманида яшовчи бир гуруҳ пенсионерлар номидан мурожаат қилган суҳбатдош”, – деб ёзган эди Озодлик радиоси 24.07.2015-йилдаги мақоласида.  (http://www.ozodlik.org/content/article/27150632.html)

“Ҳозирги пайтда республикамиз бўйича салкам 14 миллион дона пластик карточка муомалага чиқарилган,  дея хабар бермоқда Ўзбекистон Марказий банки расмий сайти.  Электрон ҳамёндан тўловларни узлуксиз қабул қилиш учун тижорат банклари томонидан 163 мингдан ошиқ чакана савдо ва хизмат кўрсатиш корхоналари тўлов терминаллари билан таъминланди. Тўлов терминалларини чекка ҳудудлардаги чакана савдо ва хизмат кўрсатиш объектларига ҳам ўрнатиш, эскиларини янгиси билан алмаштириш чоралари кўриб борилмоқда. Аҳоли гавжум жойларда 2 мингга яқин кўпфункцияли инфокиоск ва банкоматлар ўрнатилди”,-дейилади daryo.uz сайтидаги мақолада. (http://daryo.uz/k/2015/05/06/ozbekistonga-muomalaga-chiqarilgan-plastik-kartochkalar-soni-14-millionga-yetdi/)

Дарё.уз сайти мақоласини  ўқиганларда Ўзбекистонда пластик карточкадан фойдаланишда ҳеч қанақа муаммо йўқ эканку деган тушунча ҳосил бўлади. Менимча, ҳақиқий аҳволни Ўзбекистон ичкарисидагилардан сўраб-суриштириб билишимиз мумкин бўлади.

1994-йилда 1 АҚШ доллари 6 ўзбек сўмига тенг бўлган,2016-йилда қора бозор курси бўйича 6500-6700 сўм.

Чет эллик сайёҳлар Ўзбекистонга борганида 100 АҚШ долларини ўзбек сўмига айлантирганида бир сумка пул бўлади, ҳаттоки, санашга кўп вақт кетганидан килолаб тортиб ўлчаганларини кўрамиз.

Ёки бўлмаса ўзбекистонликларнинг ҳам долларни сўмга алмаштирганда шундай муаммоларга дуч келганларини кўп марта гувоҳи бўлганмиз.

Нега ўзбек халқи қоплаб пул кўтариб юриши керак? Нега ўзбек сўми қадри тушиб кетган бўлса, қадрли пулга алмаштириш мумкин эмас?  Нега Ўзбекистон ҳукумати раҳбарлари халқ тўғрисида ғамхўрлик қилмайди?

Ўзбекистонда яшаган пайтларимда савдо дўконларида одамлар тартиб билан навбатга турганларининг гувоҳи бўлмаганман (Ҳозирги пайтга келиб тартибли навбатлар йўлга қўйилган бўлса, барча ватандошларимдан узр сўрайман).

Ўзим дуч келган бир ҳолатни мисол келтирмоқчиман. 2008-йил бўлса керак, Тошкент шаҳридаги ўзим яшаб турган кўп қаватли уйнинг биринчи қаватидаги озиқ-овқат дўконида мендан олдинги мижознинг харидни тугатишини кутиб навбатда турган эдим, мендан олдинда биттагина мижоз бор эди, сотувчи у мижозга хизмат кўрсатиб бўлишини кутиб турдим, шу пайт ташқаридан бошқа бир мижоз кириб тўғридан-тўғри сотувчига юзланди ва нимадир сотиб ола бошлади.

Шунда мен эътироз билдирдим, мен навбатда турибманку, мендан кейин навбатга туришингиз керак эди дедим.  Лекин сотувчи ҳам, у мижоз ҳам мени тўғри тушунмадилар. Тўғри айтасиз, албатта ҳар бир мижоз навбатга туриши керак дейиш  ўрнига, “вой ҳеч қанча вақт кетмадику, мана ҳозир сизга ҳам хизмат кўрсатаман” деди.

Бу бир кичик дўкондаги ҳолат, катта дўконларда мижозлар кўп бўлган жойларда бўлса кўп муаммолар келтириб чиқариши мумкин.  Ҳар бир одам аввало ўзини ҳурмат қилсин ва бошқаларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб келадиган ҳаракатлардан сақланишга ўрганиши лозим деб ҳисоблайман.

Ирландиянинг мен  яшаб турган Дублин шаҳридаги савдо дўконларида менинг эътиборимни тортган ҳолат мижозларнинг тартиб билан, ҳеч қандай шовқинсиз навбатларга туриши. Кассалар олдида одамлар навбат бўлиб турадилар, ёши катталар ҳам, ва ҳаттоки, биттагина маҳсулотга пул тўламоқчи бўлган мижоз ҳам.

Дублин шаҳрида беш йилдан ортиқ яшаётган бўлсам, ҳали бирор марта навбатда турган одам, олдинга ўтишга ҳаракат қилганини кўрмадим.  Лекин бу ерда ҳам худди Ўзбекистондаги каби навбатни “бузиш” ҳоллари ҳам учраб туради. Бир куни 4-5 одам навбатда турган эдик, бир қария орқароқда турган экан, бошқа бир мижоз олдинда турганлардан розилигини олиб, кейин ўша мижозни олдинга ўтказиб қўйди ва у мижоз ҳаммага раҳмат айтиб олган маҳсулотларининг пулини тўлаб кетди.

Агар cавдо дўконида 3 та касса ишлаётган бўлса-ю кассалар олдида мижозлар кўпайиб кетса, дарҳол қўшимча кассани очиб, бирпасда мижозларга қўшимча кассада маҳсулотларига пул тўлашларига имкон яратадилар.  Чунки Ирландияда мижозларга хизмат кўрсатиш биринчи ўринда туради, агар сифатли хизмат кўрсатилмаса мижозлари камайиб кетишидан ва ўз ишини йўқотишдан қўрқадилар.

Супермаркетларнинг  катта-кичиклигига қараб 2 тадан 10тагача, кассир  хизмат кўрсатадиган касса, 4 ёки 6 та ўз-ўзига хизмат кўрсатиш машиналари (self-service machine) бор. Ўз-ўзига хизмат кўрсатиш машиналаридан фойдаланиш жуда қулай.

Компьютер экранида  инглиз тилида”буйруқлар” ёзилган бўлади:  “бошланг”(start)  тугмачасини босилади, ҳамма маҳсулотларни экрандан ўтказиб бўлиб, “тугади”(finish) деган тугмачани босгандан кейин, экранда нақд пул билан тўлайсизми ёки карточка билан деган ёзув чиқади, кераклисини танлаб босилади. Жаъми суммани тўлаш учун қоғоз пуллар учун алоҳида ва тангалар учун алоҳида жой бор, ўша ерга пуллар ташланади, автомат қайтим ва чекни чиқариб беради ва “нарсаларингизни сумкангизга жойлашингиз мумкин” деган буйруқни беради.  Шундай қилиб маҳсулотларни харид қилиниб пулларини тўлаб кетилади.

 Савдо хизмати кўрсатадиганлар шунақанги хушмуомалада бўладики, одамнинг кайфияти кўтарилиб харид қилиб чиқиб кетади. Ҳар бир дўкондан харид қилиб бўлганингиздан кейин савдо ходимлари хушмуомалалик билан раҳмат, хайр деб қоладилар.

Яна бир нарсани айтиб ўтмоқчиман: Ирландияда ҳар бир байрамлар олдидан  дўконларда нархлар арзонлаштирилади, Ўзбекистонда эса аксинча нархлар кўтарилиб кетганини кўриш мумкин.

Ирландиянинг Дублин шаҳридаги савдо шохобчаларида инсонлар ўзлари олган маҳсулотларининг пулини касса олдида ўтирган кассирга   ёки ўз-ўзига хизмат кўрсатиш машинаси(self-service machine)дан фойдаланиб тўлайди.  Тўловларни нақд пул ёки пластик карточка орқали тўлаш мумкин, ҳар иккала ҳолатда ҳам бир хил нархда тўланади.

Дублин шаҳридаги ҳар бир банкнинг ташқарисида ҳам ичкарисида ҳам банкоматлар бор бўлиб банк ичкарисидаги банкоматлар нақд пул чиқариб олиш(withdraw) учун ва яна бошқаси ҳисоб рақамига пул қўйиш(lodgement) учун ишлатилади.  Банк ташқарисидаги банкоматлардан пластик карточкадан нақд пул чиқариб олинади. Бу банкоматлардан сутканинг ҳохлаган пайтида, банк ёпиқ пайтларида ҳам бемалол фойдаланиш мумкин.

Ўзбекистон ва Ирландияга доир айрим расмий маълумотлар:

 Ўзбекистоннинг 2016-йил 18-март санасидаги аҳолиси сони 30 969 232. (http://countrymeters.info/en/Uzbekistan)

Ўзбекистоннинг 2014-йилдаги тахминий экспорти: $13.32 миллиард,

Импорти эса: $12.5 миллиард.

Ўзбекистон қуйидаги маҳсулотларни экспорт қилади:

Энергия маҳсулотлари,

пахта,

олтин,

минерал ўғитлар,

қора ва рангли металлар,

текстил маҳсулотлари

озиқ-овқат маҳсулотлари,

ускуналар ва автомобиллар.

 Ўзбекистон импорт қиладиган маҳсулотлар:

Машина ва ускуналар,

озиқ-овқат,

кимё,

қора ва рангли металлар.

 Ирландиянинг  2016-йил 18-март  санасидаги аҳолиси  сони 4 855 194 (http://countrymeters.info/en/Ireland)

Ирландиянинг 2014 йилдаги экспорти: €89.07 миллиард,

 импорти эса €53.59 миллиард.

Ирландия экспорт қиладиган маҳсулотлар турлари:

Машина ва ускуналар,

Компьютерлар,

кимёвий моддалар

тиббий қурилмалар

фармацевтика

Озиқ-овқат маҳсулотлари

ҳайвон маҳсулотлари.

Ирландия импорт қиладиган маҳсулотлар:

Маълумотларни ишлаш ускуналари

бошқа машина ва ускуналар

кимёвий моддалар

нефт ва нефт маҳсулотлари

тўқимачилик

кийим-кечаклар.

Ўзбек сўмининг қадри қай даражадалигини таққослаш учун айрим расмий маълумотлар, 2016-йил, 18-март

1 АҚШ доллари:

3.50 Туркман манатига тенг,

7.87 Тожик Сомонийсига тенг,

72.16 Кирғиз сомига тенг,

345.20 Қозоқ тенгесига тенг,

6700 Ўзбек сўмига тенг.

Ўзбекистонда қачонки иқтисодий-сиёсий эркинликлар берилса, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳимоя қилинса, эркин конвертация амалга оширилса, ана ундан кейин савдо хизмати ва бошқа соҳаларда ижобий ўзгаришларни кутишимиз мумкин.

Саломатой Бойматова

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти аъзоси

Дублин шаҳри. Ирландия.

19- март 2016-йил.