Ўзбекистон ва Ирландия.  Аҳолига транспорт хизмати кўрсатиш соҳасидаги баъзи кузатишларим

Замонавий транспорт воситалари яратилгунга қадар инсонлар узоқ манзилларга отларда,туяларда қатнаганлар, оғир юкларни ташишда ҳам асосан шу жониворлардан фойдаланганлар.  Ҳозирги бизнинг давримизда эса буларнинг ўрнини замонавий транспорт воситалари эгаллади ва инсонлар кўзлаган манзиллларига тез ва осон етиб оладилар. 

Ўзбекистонда транспорт турларидан  енгил автомобиллар, автобус, троллейбус, трамвай, самолёт, метро поездлари ва тез юрар поездлардан фойдаланилади. 

 Ўзбекистонда барча транспорт турлари йўлнинг ўнг томонидан ҳаракатланади, ҳайдовчи эса транспорт воситасининг чап томонида ўтиради.  Ўзбекистонда автобуслар бир қаватли.  Йўловчилар жамоат транспортидан фойдаланишлари учун, ойлик йўл чипталаридан фойдаланадилар ёки тўлов нақд пул тўлаш йўли билан амалга оширилади.  Ҳар бир транспортда ҳайдовчининг ёрдамчиси бўлади, яъни кондуктор ҳар бир фуқародан йўл ҳақини олади ва билет беради.

 Ўзбекистонда пайтимда Тошкент шаҳрида ҳамма қатори жамоат  транспортидан, тўғрироғи автобусдан кўпроқ фойдаланганман, шунинг учун асосан автобуслар тўғрисидаги кузатишларимни ёзишга ҳаракат қиламан. Ўзбекистоннинг Тошкент шаҳрида автобуслар график асосида қатнамас, кўпинча бир-биридан ўтиш учун, кўпроқ йўловчи олиш учун жудаям  катта тезликда ҳаракатланарди, менимча ҳар бир йўловчи юрагини ҳовучлаб кўзлаган манзилига етиб оларди. Автобуслар доим тиқилинч бўлар эди, ҳайдовчи шу ҳолатда ҳам яна йўловчиларни олишга ҳаракат қилар эди. Яна автобус ичида шовқин, тиқилинч бўлганидан йўловчилар бир-бирларини туртган, бир-бирлари билан жанжаллашганларини  , кондуктор қаттиқ овозда “кейинги бекатда тушадиганлар тайёр бўлиб туринглар, автобус тўхтаганда тез-тез тушиб олинглар”,-деб бақирганини кўп марта гувоҳи бўлганман.

Ирландияда транспорт турларидан енгил автомобиллар,автобуслар, поездлар, кемалар, баржалар (Баржа – сувда юкларни ташиш учун мўлжалланган, 9,2 минг тоннадан 16,5 минг тоннагача юкларни ташиш имкониятига эга), самолёт, вертолёт ва велосипеддан фойдаланадилар. 

Ирландияда ер ости метроси йўқ, лекин метронинг ўрнини босадиган тез юрар трамвай (Luas) бор, яъни ер усти метроси десак тўғрироқ бўлади, ва яна Ўзбекистондан фарқли томони Ирландия атрофи океанлар билан ўралган бўлганлиги учун  кемалар, баржалардан фойдаланилади,сув ва ҳаво транспорти жуда ривожланган.

Ирландияда транспорт воситалари йўлнинг чап томонидан ҳаракатланади, ҳайдовчи транспорт воситасининг ўнг томонида ўтиради. Асосан икки қаватли автобуслар, катта ёшлилар, яқин масофага борадиганлар автобуснинг биринчи қаватига, ёшлар узоқроқ масофага борадиган йўловчилар автобуснинг иккинчи қаватига жойлашадилар. Ирландиянинг мен яшаб турган Дублин шаҳрида ҳар бир бекатларида энг менинг диққатимни тортган нарса шу бўлдики, одамлар кетма-кет бўлиб навбатда турадилар, транспорт воситаси келиб тўхтагандан сўнг тартиб билан автобус ичига кирадилар. Автобусга кирганда ўнг томонда ойлик йўл чипталарини электрон мосламага тутиб ўтиб кетилади.  Нақд пул билан тўлайдиганлар учун ҳайдовчи кабинасининг ёнида пул ташлайдиган мосламага пулини ташлайди, ҳайдовчи керакли тугмаларни босади ва бошқа мосламадан билет ва қайтимни чек ҳолида олинади, қайтим 5 сент, 10 сент бўлиши мумкин, қанча бўлишидан қатъий назар қайтимни чек ҳолида олинади. Кейин бундай чекларни тўплаб, Дублин автобуслари бош идорасига олиб бориб, нақд пулга айлантириб олиш мумкин.  Ҳар қандай ҳолатда йўловчилар бир сент ҳам зарар кўрмайди. Ҳайдовчи умуман пулни қўлига ушламайди, яъни пулни ўз манфаатига ўзлаштириш деган нарса умуман бўлмаслиги аниқ. 

Бекатда турган одам қайси йўналишдаги автобусга чиқмоқчи бўлса қўлини кўтариб, яъни “тўхтатинг” ишорасини беради, ҳайдовчи автобусни тўхтатади, одамлар тартиб билан автобус ичига кирадилар, ҳар бир йўловчи автобус ичига кириб бўлганидан кейин ва йўл ҳақини тўлаб бўлганидан кейин автобус ҳайдовчиси  шошилмасдан ҳайдаб кетади, керакли манзилга яқинлашганда эса автобус ичидаги тутқичларга ўрнатилган қизил рангдаги тўхтат (stop) тугмачасини босилади, экранда “тўхташ” (Stopping) деган ёзув чиқади ва шу бекатда ҳайдовчи автобусни тўхтатади, йўловчи раҳмат айтиб тушиб кетади. 

 Мана Ирландиянинг Дублин шаҳрида уч йилдан ортиқ яшаётган бўлсам, қаерда бўлмасин поликлиникадами, ёки бошқа бирор ташкилотга боргандами, одамлар гавжум жойларда, шу жумладан транспортда бирор марта кимнингдир қаттиқ овозда гапирганини эшитмадим, Ирландияликлар бир-бирлари билан шунақа оҳиста гаплашадиларки, ҳатто яқинида ўтирган одамга ҳам эшитилмайди.  Чунки булар аввало ўзини, қолаверса бошқаларни жуда ҳурмат қиладилар.  

Ўзбекистонда ойлик йўл чипталари фақат бир ойга мўлжалланган, яъни январь ойи учун сотиб олинган чиптани фақат январь ойида ишлата оласиз ва ҳар бир ой учун алоҳида чипта сотиб олишга тўғри келади, дейлик, яъни йилнинг январь ойи учун йўл чиптаси сотиб олган одам шу ойда 20 кун фойдаланган, нимадир сабаб бўлиб 10 кун автобусдан фойдаланмади, қолган 10 кунлик пулига куйиб қолади, тўғрироғи йўловчи зарар кўради. 

Ирландияда бошқача экан, бир ҳафталик ,бир ойлик ва бир йиллик йўл чипталарини сотиб олиш мумкин.  Масалан бир ойлик йўл чиптасини сотиб олиб, бир йил давомида яъни йилнинг қайси ойида бўлмасин, ўттиз кунга  фойдаланиш мумкин экан. Бу ҳам инсонлар учун қулайлик, дейлик  январь ойи учун ойлик йўл чиптасини сотиб олган одам  январь ойида 20 кун фойдаланди ва нимадир сабаб билан уйда қолишига тўғри келди, шунда қолган кунлар учун кейинги февраль ойида ёки йилнинг қайси ойида  бўлса хам фойдаланиши мумкин бўлади.

Ўзбекистондагидан яна бир фарқи, Ирландия автобусларидан фойдаланганда тўлов тарифи масофага қараб ҳисобланади. Бу ерда бекат деб эмас, босқич (stage) деб ҳисобланади,яъни 2 бекат битта босқич ҳисобланади, 1-3 босқич учун тўлов €1.80, 7-13  босқич учун €2.30, бу асосий аҳоли учун тўловлар, болалар учун алоҳида тўлов тарифи, студентлар учун алоҳида тўлов тарифлари мавжуд.  3 ёшгача бўлган болалар, пенсионерлар ва ногиронлар бепул фойдаланиш ҳуқуқига эга. 

    Дублин шаҳрида ҳар бир бекатларда электрон таблода қайси рақамдаги автобус қайси вақтда келишини кўрсатиб туради,

ва  электрон таблодан ташқари яна ҳар бекатда автобусларнинг қатнов вақти ёзиб илиб қўйилган.  Баъзан кучли ёмғир ёғаётган пайтлар бўлса, таблода “автобуснинг келиш вақти аниқ эмас”,-деган ёзувни кўрсатиб туради.  Яна ҳар бир бекатларда одамларнинг кетма-кет автобусга навбат кутиб турганини акс эттирувчи сурати, сурат тагида эса “илтимос навбатга эътибор беринг”,-деган ёзув ёзиб қўйилган.  Ҳаётда ҳам худди шу суратдагидек, тартиб билан навбатда турган инсонларни учратаман, бир-бирини уриб-туртиб, қандай қилиб бўлса хам олдинроқ чиқиб олай деган фикрдан жуда йироқ эканликларига ҳар куни гувоҳ бўламан.  Чунки ўзим ҳам ҳар куни эрталаб, коллежга дарсга бориш учун автобусдан фойдаланаман.  Ҳеч ким олдинга ўтиб кетишга ҳаракат қилмайди, бир-бирини туртиб кетмайди, билмасдан сал тегиб кетса, дарров кечирим сўрайди.  Автобусларнинг бирор марта тиқилинч бўлганига дуч келмадим.  Лекин ўғлим бир куни айтиб қолдики, у чиқмоқчи бўлган автобусда одам кўп бўлган, ҳайдовчи автобусни бекатда тўхтатган, тушадиганлар тушиб бўлгандан кейин, бекатда турганларга айтганки, “илтимос кейинги автобусга чиқинглар, ортиқча йўловчи олишим мумкин эмас”,-деган.  Тахминан икки ёки уч минутлар ўтиб орқадан худди шу маршрутдаги автобус келган, ўғлим ўтириб керакли манзилига етиб олган.

Яна кузатишларимдан бири, автобус ичида шовқин, бир-бирини итариш туртиш каби ҳолатларни бирор марта бўлсин учратмадим.

Транспорт қатнайдиган йўлларнинг , энг чеккасидан велосипед минганлар учун махсус йўлак ажратилган, автобус ва таксилар учун алоҳида бўлим  ва кейинги бўлим енгил автомобиллар ва юк  машиналари учун.  Автобуслар, енгил автомобиллар бир-бирини қувиб ўтишга ҳаракат қилмайди, шовқин солиб сигнал чалмайди. Шовқинни асосан тез ёрдам ва ўт ўчириш машиналаридан эшитиш мумкин. 

Дублин шаҳрида автобуслар йўловчиларни олиш ва тушириш учун фақат бекатларда тўхтайди, автобус эшикларининг ички томонида шундай ёзувни ўқиш мумкин “йўловчиларнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида эшиклар бекатлар оралиғида очилмайди”, бу фақат ёзувлигича қолиб кетмайди, амалда ҳам қаттиқ риоя қилинишига гувоҳ бўляпман.  Яна бир нарса, одамлар бекатда тўхтаб турган автобусга узоқдан югуриб, қанақа қилиб бўлса ҳам шу автобусга чиқиб олайин деган ҳолатини кўрмадим, бундай қилишга ҳеч қанақа ҳожат ҳам йўқ,чунки автобуслар, нафақат автобуслар барча транспорт турлари қатъий график асосида қатнайди.

Қуйида транспорт воситалари тарихига оид айрим маълумотлар:

Ўзбекистонда биринчи автобус 1909 йилда хизмат кўрсатишни бошлаган, 

Ўзбекистон автобусларида 1 апрель 2012 йилда йўл ҳақи 700 сўм (тахминан 0,25 сент )бўлган.

2 апрель 2013 йилдан  йўл ҳақи 800 сўм (тахминан 0,30 сент) қилиб белгиланган, 01.03.2013 йилдан жетонлардан фойдаланиш йўлга қўйилган. (http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%83%D1%81)

Инсон ҳуқуқлари ҳурмат қилинадиган, ривожланган демократик давлатларнинг тутган йўлларидан ўрнак олсак арзийди.  Чунки энг аввало инсонлар ўз эркинликлари учун курашса, инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилинса  муаммоларни ҳал қилиш осонлашади,ўз-ўзидан барча соҳаларда ижобий ўзгаришларга эришиш мумкин деган фикрдаман.

Саломатой Бойматова

Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти аъзоси

 11-февраль 2014 йил.